लिंग पुराण [ पूर्वभाग ] सौवाँ अध्याय
वीरभद्रद्वारा दक्षयज्ञभंग तथा भगवान् महेश्वरका दक्षप्रजापतिपर अनुग्रह
ऋषय ऊचुः
विजित्य विष्णुना सार्धं भगवान् परमेश्वरः ।
सर्वान् दधीचवचनात्कथं भेजे महेश्वरः ॥ १
ऋषिगण बोले- [हे सूतजी!] परमेश्वर भगत् महेश्वरने दधीचके कहनेसे विष्णुसहित सबको चौटकर पुनः यज्ञका सेवन कैसे किया? ॥ १॥
सूत उवाच
दक्षयज्ञे सुविपुले देवान् विष्णुपुरोगमान्।
ददाह भगवान् रुद्रः सर्वान् मुनिगणानपि ॥ २
भद्रो नाम गणस्तेन प्रेषितः परमेष्ठिना।
विप्रयोगेन देव्या वै दुःसहेनैव सुव्रताः ॥ ३
सोऽसृजद्वीरभद्रश्च गणेशान् रोमजाञ्छुभान्।
गणेश्वरैः समारुह्य रथं भद्रः प्रतापवान् ॥ ४
गन्तुं चक्रे मतिं यस्य सारथिर्भगवानजः।
गणेश्वराश्च ते सर्वे विविधायुधपाणयः ॥ ५
विमानैर्विश्वतो भद्वैस्तमन्वयुरथो सुराः ।
हिमवच्छिखरे रम्ये हेमशृङ्गे सुशोभने ।॥ ६
यज्ञवाटस्तथा तस्य गङ्गाद्वारसमीपतः ।
तद्देशे चैव विख्यातं शुभं कनखलं द्विजाः ॥ ७
सूतजी बोले- [हे ऋषियो!] भगवान् रुदते दक्षके अति महान् यज्ञमें विष्णु आदि प्रमुख देवताओं तथा सभी मुनियोंको जला दिया। हे सुव्रती। देवीके असहनीय वियोगके कारण उन शिवजीने [अपने] भार नामक गणको भेजा। उस वीरभद्रने अपने रोमोंसे उत्तम गणेश्वरोंको उत्पन्न किया। तब गणेश्वरोंके साथ रथषर सवार होकर प्रतापशाली वीरभद्रने प्रस्थान करनेका निश्चय किया; जिनके सारथि भगवान् ब्रह्मा थे। हाथोंमें विविध आयुध लिये हुए वे सभी गणेश्वर तथा देवता शुभ विमानोंपर आरूढ़ होकर सभी ओरसे उन वीरभद्रके पीछे-पीछे चले। हे द्विजो। हिमवान्के रमणीय तथा परम सुन्दर सुवर्णमय शिखरपर गंगाद्वारके समीप कनखल नामक शुभ तथा विख्यात स्थान है; उसी स्थानमें उन दक्षकी यज्ञशाला थी॥ २-७॥
दग्धुं वै प्रेषितश्चासौ भगवान् परमेष्ठिना।
तदोत्पातो बभूवाथ लोकानां भयशंसनः ॥ ८
पर्वताश्च व्यशीर्यन्त प्रचकम्पे वसुन्धरा।
मरुतश्चाप्यघूर्णन्त चुक्षुभे मकरालयः ॥ ९
अग्नयो नैव दीप्यन्ति न च दीप्यति भास्करः।
ग्रहाश्च न प्रकाश्यन्ते न देवा न च दानवाः ।। १०
जब शिवजीने भगवान् वीरभद्रको [यज्ञको] दरगा करनेके लिये भेजा, उस समय लोकोंको भयभीत करनेवाला उत्पात होने लगा। पर्वत फटने लगे, पृथ्वी काँप उठी, वायु पूर्णित हो गये, समुद्र क्षुब्ध हो गया, अग्निने जलना बन्द कर दिया, सूर्य दीप्तिरहित हो गया, ग्रह प्रकाशहीन हो गये और देवता तथा दानव कोई भी प्रसन्न नहीं थे॥ ८-१० ॥
ततः क्षणात् प्रविश्यैव यज्ञवाटं महात्मनः।
रोमजैः सहितो भद्रः कालाग्निरिव चापरः ॥ ११
उवाच भद्रो भगवान् दक्षं चामिततेजसम्।
सम्पर्कादेव दक्षाद्य मुनीन् देवान् पिनाकिना ॥ १२
दग्धुं सम्प्रेषितश्चाहं भवन्तं समुनीश्वरैः।
इत्युक्त्वा यज्ञशालां तां ददाह गणपुङ्गवः ॥ १३
गणेश्वराश्च सङ्क्रुद्धा यूपानुत्पाट्य चिक्षिपुः ।
प्रस्तोत्रा सह होत्रा च दग्धं चैव गणेश्वरैः ।। १४
गृहीत्वा गणपाः सर्वान् गङ्गास्त्रोतसि चिक्षिषुः ।
वीरभद्रो महातेजाः शक्रस्योद्यच्छतः करम् ॥ १५
व्यष्टम्भयददीनात्मा तथान्येषां दिवौकसाम्।
भगस्य नेत्रे चोत्पाट्य करजाग्रेण लीलया ।। १६
उसी क्षण दूसरी कालाग्निके समान भगवान् वीरभद्रने अपने रोमोंसे उत्पन्न किये गये गणेश्वरॉके तेजवाले दक्षसे कहा- 'हे दक्ष। आज पिनाकधारी साथ महात्मा [दक्ष के यज्ञस्थलमें प्रवेश करके अमित शिवने मुनियों, देवताओं तथा मुनीश्वरॉसहित आपको केवल स्पर्शमात्रसे दग्ध करनेके लिये मुझको भेजा है।' ऐसा कहकर उस श्रेष्ठ गणने उस यज्ञशालाको जला डाला अत्यन्त क्रुद्ध गणेश्वरोंने [यज्ञके] यूपों (स्तम्भों)- को उखाड़कर फेंक दिया। गणेश्वरोंने प्रस्तोता तथा होतासहित सबको जला दिया। उन गणेश्वरोंने सभीको पकड़कर गंगाकी धारामें फेंक दिया। महातेजस्वी तथा अदीन आत्मावाले वीरभद्रने उठे हुए इन्द्रके वज्र- युक्क हाथको स्तम्भित कर दिया और अन्य देवताओंके हाथोंको भी स्तम्भित कर दिया। उन्होंने लीलापूर्वक अपने नाखूनोंके अग्रभागसे भगके नेत्रोंको निकालकर पुनः मुष्टिकासे प्रहार करके पूषाके दाँतोंको तोड़कर गिरा दिया ॥ ११-१६ ॥
निहत्य मुष्टिना दन्तान् पूष्णश्चैवं न्यपातयत्।
तथा चन्द्रमसं देवं पादाङ्गुष्ठेन लीलया ॥ १७
घर्षयामास भगवान् वीरभद्रः प्रतापवान्।
चिच्छेद च शिरस्तस्य शक्रस्य भगवान् प्रभोः ॥ १८
वहेर्हस्तद्वयं छित्त्वा जिह्वामुत्पाट्य लीलया।
जघान मूर्छिन पादेन वीरभद्रो महाबलः ॥ १९
यमस्य दण्डं भगवान् प्रचिच्छेद स्वयं प्रभुः ।
जघान देवमीशानं त्रिशूलेन महाबलम् ॥ २०
त्रयस्त्रिशत्सुरानेवं विनिहत्याप्रयत्नतः ।
त्रयश्च त्रिशतं तेषां त्रिसाहस्रं च लीलया ॥ २१
त्रयं चैव सुरेन्द्राणां जघान च मुनीश्वरान्।
अन्यांश्च देवान् देवोऽसौ सर्वांन् युद्धाय संस्थितान् ।। २२
इसके बाद प्रतापी भगवान् वीरभद्रने [अपने] पैरके अँगूठेसे बिना प्रयासके चन्द्रदेवको घर्षित कर दिया और उन प्रभु इन्द्रके सिरको काट दिया। महाबली वीरभद्रने लीलापूर्वक अग्निदेवके दोनों हाथोंको काटकर तथा जीभ उखाड़कर पैर से उनके सिरपर प्रहार किया तत्पश्चात् प्रभु भगवान् वीरभद्रने स्वयं यमके दण्डको काट दिया और महाबली ईशानदेवको त्रिशूलसे मारा। उन्होंने (वसु, रुद्रादित्यरूप] तैंतीस देवताओं तथा इन्हीं तीनोंक तीन सौ तथा तीन हजार भेदोंको लीलापूर्वक अनायास ही मार करके [इन्द्र, अग्नि, सोमरूप] तीन प्रधान देवों, मुनीश्वरों तथा युद्धके लिये सन्नद्ध अन्य सभी देवताओंको भी मार डाला ॥ १७-२२॥
जघान भगवान् रुद्रः खड्गमुष्ट्यादिसायकैः ।
अथ विष्णुर्महातेजाश्चक्रमुद्यम्य मूच्छितः ॥ २३
भगवांस्तेन रुद्रेण सह माधवः।
वयोः समभवद्युद्धं सुघोरं रोमहर्षणम् ॥ २४
विष्णोर्योगबलात्तस्य दिव्यदेहाः सुदारुणाः ॥ २५
शङ्खचक्रगदाहस्ता असंख्याताश्च जज्ञिरे।
तान् सर्वानपि देवोऽसौ नारायणसमप्रभान् ॥ २६
निहत्य गदया विष्णुं ताडयामास मूर्धनि।
ततश्चोरसि तं देवं लीलयैव रणाजिरे ।। २७
पपात च तदा भूमौ विसंज्ञः पुरुषोत्तमः ।
पुनरुत्थाय तं हन्तुं चक्रमुद्यम्य स प्रभुः ॥ २८
इसके बाद महातेजस्वी लक्ष्मीपति भगवान् विष्णुः [अपना] चक्र उठाकर आवेशयुक होकर उन रुदके साथ युद्ध करने लगे; उन दोनोंके बीच अतिभयंकर तथा रोमांचकारी युद्ध हुआ। उन विष्णुके योगबलसे हाथोंच शंख-चक्र-गदा धारण किये हुए, दिव्य देहवाले तथा परम दारुण असंख्य योद्धा उत्पन्न हो गये तब उन वीरभद्रदेवने नारायणके समान प्रभावाले उन सबको भी मार करके रणभूमिमें ही गदासे लीलापूर्वक विष्णुदेवके सिरपर प्रहार किया; इसके बद उनके वक्षःस्थलपर प्रहार किया, तब वे पुरुषोत्तम (विष्णु) अचेत होकर पृथ्वीपर गिर पड़े। इसके बाद उठ करके उन [वीरभद्र] को मारनेके लिये चक्र उठाकर वे श्रीमान् पुरुषश्रेष्ठ प्रभु क्रोधसे लाल नेत्रोंवाले होकर खड़े हो गये ॥ २३-२८ ॥
क्रोधरक्तेक्षणः श्रीमानतिष्ठत्पुरुषर्षभः ।
तस्य चक्रं च यद्रौद्रं कालादित्यसमप्रभम् ।। २९
व्यष्टम्भयददीनात्मा करस्थं न चचाल सः।
अतिष्ठत्स्तम्भितस्तेन शृङ्गवानिव निश्चलः ॥ ३०
त्रिभिश्च धर्षितं शाङ्ग त्रिधाभूतं प्रभोस्तदा।
शार्ङ्गकोटिप्रसङ्गाद्वै चिच्छेद च शिरः प्रभोः ॥ ३१
छिन्नं च निपपातासु शिरस्तस्य रसातले।
वायुना प्रेरितं चैव प्राणजेन पिनाकिना ॥ ३२
प्रविवेश तदा चैव तदीयाहवनीयकम्।
तत्प्रविध्वस्तकलशं भग्नयूपं सतोरणम् ॥ ३३
प्रदीपितमहाशालं दृष्ट्वा यज्ञोऽपि दुद्रवे।
तं तदा मृगरूपेण धावन्तं गगनं प्रति ॥ ३४
वीरभद्रः समाधाय विशिरस्कमथाकरोत् ।
ततः प्रजापतिं धर्मं कश्यपं च जगद्गुरुम् ।। ३५
अरिष्टनेमिनं वीरो बहुपुत्रं मुनीश्वरम् ।
मुनिमङ्गिरसं चैव कृष्णाश्वं च महाबलः ।। ३६
जघान मूर्छिन पादेन दक्षं चैव यशस्विनम्।
चिच्छेद च शिरस्तस्य ददाहाग्नौ द्विजोत्तमाः ॥ ३७
सरस्वत्याश्च नासाग्रं देवमातुस्तथैव च।
निकृत्य करजाग्रेण वीरभद्रः प्रतापवान् ।। ३८
उन [विष्णु का भयानक तथा कालादित्यके समान तेजवाला जो चक्र था, उसको अदीन आत्मावाले बीरभद्रने स्तम्भित कर दिया; वह हाथमें पड़ा हो रह गया और हिलातक नहीं और वीरभद्रके द्वारा स्तम्भित कर दिये गये वे विष्णु भी पर्वतकी भाँति स्थिर होकर खड़े रहे इसके बाद वीरभद्रने तीन बाणोंसे विष्णुके शार्ङ्ग [नामक] धनुषको काट दिया और वह तीन टुकड़ोंमें हो गया एवं शार्ङ्ग धनुषके सिरेसे लग जानेके कारण विष्णुका सिर कट गया। उनका कटा हुआ सिर शीघ्र ही [भगवान् शंकरकी निःश्वास वायुसे प्रेरित होकर रसातलमें चला गया। तत्पश्चात् वहाँ उनकी आहवनीय अग्निने प्रवेश किया। ध्वस्त कलशवाले तथा तोरणों सहित टूटे हुए यूपवाले उस जलते हुए यज्ञवाटको देखकर यज्ञदेव भी भाग गये। तब मृगके रूपसे आकाशकी ओर भागते हुए उस यज्ञदेवको पकड़कर वीरभद्रने उसे सिरविहीन कर दिया। तत्पश्चात् महाबली वीरभद्रने प्रजापति, धर्म, जगद्गुरु कश्यप, अरिष्टनेनि, मुनीश्वर बहुपुत्र, मुनि अंगिरा और कृष्णाश्वके सिरपर पैरसे प्रहार किया; हे श्रेष्ठ द्विजों। उसने यशस्वी दक्षके सिरपर भी पैरसे प्रहार किया और उनके सिरको काट लिया तथा उसे अग्निमें जला दिया। तदनन्तर प्रतापशाली वीरभद्र अपने नाखूनके अग्रभागसे देवमाता सरस्वतीकी नासिकाका अग्रभाग काटकर ऐश्वर्ययुक्त होकर सबके बीच उसी तरह स्थित हुए जैसे श्मशानमें [भगवान्] भव ॥ २९-३८ ॥
तस्थौ श्रिया वृतो मध्ये प्रेतस्थाने यथा भवः ।
एतस्मिन्नेव काले तु भगवान् पद्मसम्भवः ।। ३९
भद्रमाह महातेजाः प्रार्थयन् प्रणतः प्रभुः ।
अलं क्रोधेन वै भद्र नष्टाश्चैव दिवौकसः ॥ ४०
इसी समय महातेजस्वी प्रभु ब्रह्माजी प्रार्थना करते हुए प्रणत होकर वीरभद्रसे बोले' हे भद्र! क्रोध मत कीजिये, देवतागण नष्ट हो गये हैं, हे सुव्रत । प्रसन्न होइये और अपने रोमोंसे उत्पन्न गणेश्वरोंसहित सबको क्षमा कीजिये ' ॥ ३९-४०॥
प्रसीद क्षम्यतां सर्वं रोमजैः सह सुव्रत ।
सोऽपि भद्रः प्रभावेण ब्रह्मणः परमेष्ठिनः ॥ ४१
शमं जगाम शनकैः शान्तस्तस्थौ तदाज्ञया।
देवोऽपि तन्त्र भगवानन्तरिक्षे वृषध्वजः ।॥ ४२
सगणः सर्वदः शर्वः सर्वलोकमहेश्वरः ।
प्रार्थितश्चैव देवेन ब्रह्मणा भगवान् भवः ॥ ४३
हतानां च तदा तेषां प्रददौ पूर्ववत्तनुम् ।
इन्द्रस्य च शिरस्तस्य विष्णोश्चैव महात्मनः ॥ ४४
दक्षस्य च मुनीन्द्रस्य तथान्येषां महेश्वरः ।
वागीश्याश्चैव नासाग्रं देवमातुस्तथैव च ॥ ४५
नष्टानां जीवितं चैव वराणि विविधानि च।
दक्षस्य ध्वस्तवक्त्रस्य शिरसा भगवान् प्रभुः ॥ ४६
तब वे वीरभद्र भी परमेष्ठी ब्रह्माके प्रभावसे धीरे-धीरे शान्तिको प्राप्त हुए; उनकी आज्ञासे शान्त होकर वे खड़े हो गये। उस समय भगवान् महादेव वृषभध्वज अन्तरिक्षमें स्थित थे; देव ब्रह्माने गणोंसहित उन सर्वदाता, शर्व, सभी लोकोंके स्वामी भगवान् भवसे प्रार्थना की। तब उन्होंने मारे गये उन सभीको पूर्वकी भाँति शरीर प्रदान कर दिया। महेश्वरने इन्द्र, महात्मा विष्णु, दक्ष, मुनीन्द्र तथा अन्य लोगोंको सिर प्रदान कर दिया, देवमाता सरस्वतीको नासिका प्रदान कर दी, नष्ट हुए लोगोंको जीवन प्रदान कर दिया; साथ ही उन्होंने विविध वर भी प्रदान किये। भगवान् महाप्रभु भवने लीलापूर्वक ध्वस्तमुखवाले दक्षका सिरसहित मुख बना दिया ॥ ४१-४६ ॥
कल्पयामास वै वक्त्रं लीलया च महान् भवः ।
दक्षोऽपि लब्धसंज्ञश्च समुत्थाय कृताञ्जलिः ।॥ ४७
तुष्टाव देवदेवेशं शङ्करं वृषभध्वजम्।
स्तुतस्तेन महातेजाः प्रदाय विविधान् वरान् ॥ ४८
गाणपत्यं ददौ तस्मै दक्षायाक्लिष्टकर्मणे।
देवाश्च सर्वे देवेशं तुष्टुवुः परमेश्वरम् ॥ ४९
नारायणश्व भगवान् तुष्टाव च कृताञ्जलिः ।
ब्रह्मा च मुनयः सर्वे पृथक्पृथगजोद्भवम् ॥ ५०
तुष्टुवुर्देवर्देवेशं नीलकण्ठं वृषध्वजम्।
तान् देवाननुगृहौव भवोऽप्यन्तरधीयत ॥ ५१
तब चेतनाप्राप्त दक्षने भी उठकर हाथ जोड़ करके देवदेवेश वृषभध्वज शंकरको स्तुति की। उनके द्वारा स्तुत होकर महातेजस्वी शिवने उत्तम कर्मवाले उन दशकों विविध वर प्रदान करके उन्हें गाणपत्य [पद] प्रदान किया तब सभी देवताओंने देवेश परमेश्वरको स्तुति की। भगवान् नारायणने भी हाथ जोड़कर उनकी स्तुति को। ब्रह्मा तथा सभी मुनियोंने भी ब्रह्माकी सृष्टि करनेवाले देवदेवेश नीलकण्ठ वृषभध्वजको पृथक पृथक् स्तुति की। इसके बाद उन देवताओंषर अनुग्रह करके शिवजी भी अन्तर्धान हो गये ॥ ४७-५१॥
॥ इति श्रीलिङ्गमहापुराणे पूर्वभागे शिवकृद्दक्षयज्ञविध्वंसनो नाम शततमोऽध्यायः ॥ १०० ॥
॥ इस प्रकार श्रीलिङ्गमहापुराणके अन्तर्गत पूर्वभागमें 'शिवकृत दक्षयज्ञविध्वंसन' नामक सौवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ १००॥
टिप्पणियाँ