दानवराज मयका दानवों को समझा-बुझाकर त्रिपुर की रक्षा में नियुक्त करना तथा त्रिपुरकौमुदी का वर्णन | daanavaraaj mayaka daanavon ko samajha-bujhaakar tripur kee raksha mein niyukt karana tatha tripurakaumudee ka varnan |

मत्स्य पुराण एक सौ उन्तालीसवाँ अध्याय

दानवराज मयका दानवों को समझा-बुझाकर त्रिपुर की रक्षा में नियुक्त करना तथा त्रिपुरकौ मुदी का वर्णन

सूत उवाच 

तारकाख्ये हते युद्धे उत्सार्य प्रमथान् मयः । 
उवाच दानवान् भूयो भूयः स तु भयावृतान् ॥ १

सूतजी कहते हैं- ऋषियो। इस प्रकार युद्धभूमिमें तारकासुर के मारे जानेपर दानवराज मय प्रमथोंको खदेड़कर भयभीत हुए दानवोंको सब तरहसे सान्त्वना देते हुए बोला-'अरे असुरेन्द्रो। १

भोऽसुरेन्द्राधुना सर्वे निबोधध्वं प्रभाषितम् । 
यत् कर्तव्यं मया चैव युष्माभिश्च महाबलैः ॥ २

पुष्यं समेष्यते काले चन्द्रश्चन्द्रनिभाननाः । 
यदैकं त्रिपुरं सर्वं क्षणमेकं भविष्यति ॥ ३

कुरुध्वं निर्भयाः काले पिशुनाशंसितेन च। 
स कालः पुष्ययोगस्य पुरस्य च मया कृतः ॥ ४

काले तस्मिन् पुरे यस्तु सम्भावयति संहतिम्। 
स एनं कारयेच्चूर्ण बलिनैकेषुणा सुरः ॥ ५

यो वः प्राणो बलं यच्च या च वो वैरिताऽसुराः । 
तत् कृत्वा हृदये चैव पालयध्वमिदं पुरम् ॥ ६

महेश्वररथं होकं सर्वप्राणेन भीषणम् । 
विमुखीकुर्वतात्यर्थं यथा नोत्सृजते शरम् ॥ ७

तत एवं कृतेऽस्माभिस्त्रिपुरस्यापि रक्षणे। 
प्रतीक्षिष्यन्ति विवशाः पुष्ययोगं दिवौकसः ॥ ८ 

निशम्य तन्मयस्यैकं दानवास्त्रिपुरालयाः । 
मुहुः सिंहरवं कृत्वा मयमूचुर्यमोपमाः ॥ ९

प्रयत्नेन वयं सर्वे कुर्मस्तव प्रभाषितम्। 
तथा कुर्मी यथा रुद्रो न मोक्ष्यति पुरे शरम् ॥ १०

अद्य यास्यामः संग्रामे तद्रुद्रस्य जिघांसवः । 
कथयन्ति दितेः पुत्रा हृष्टा भिन्नतनूरुहाः ॥ ११

कल्पं स्थास्यति वा खस्थं त्रिपुरं शाश्वतं ध्रुवम् । 
अदानवं वा भविता नारायणपदत्रयम् ॥ १२

वयं न धर्म हास्यामो यस्मिन् योक्ष्यति नो भवान्। 
अदैवतमदैत्यं वा लोकं द्रक्ष्यन्ति मानवाः ॥ १३

इति सम्मन्त्र्य हृष्टास्ते पुरान्तर्विबुधारयः । 
प्रदोषे मुदिता भूत्वा चेरुर्मन्मथचारताम् ॥ १४

इस समय तुम सभी महाबली दानवोंका जो कर्तव्य है, उसे मैं बतला रहा हूँ, सब लोग ध्यान देकर सुनो। चन्द्रवदन दानवो। जिस समय चन्द्रमा पुष्य नक्षत्रसे समन्वित होंगे, उस समय एक क्षणके लिये तीनों पुर एकमें मिल जायेंगे। यह चन्द्रमाका पुष्य नक्षत्रसे सम्बन्ध होनेपर त्रिपुरके सम्मिलित होनेका काल मैंने ही निर्धारित कर रखा है, अतः उस समय तुमलोग निर्भय होकर नारदजीद्वारा बतलाये गये उपायोंका प्रयोग करो; क्योंकि उस समय जो कोई देवता त्रिपुरोंके सम्मिलित होनेका पता लगा लेगा, वह एक ही सुदृढ बाणसे इस त्रिपुरको चूर्ण कर डालेगा। इसलिये असुरो । तुमलोगोंमें जितनी प्राणशक्ति है, जितना बल है और देवताओंके साथ जितना वैर-विद्वेष है, वह सब हृदयमें विचारकर इस त्रिपुरकी रक्षामें जुट जाओ। 

तुमलोग एकमात्र महेश्वरके भीषण रथको पूरी शक्ति लगाकर ऐसा विमुख कर दो, जिससे वे बाण न छोड़ सकें। इस प्रकार हमलोगोंद्वारा त्रिपुरको रक्षा सम्पन्न कर लेनेपर देवताओंको विवश होकर पुनः आनेवाले पुष्ययोगकी प्रतीक्षा करनी पड़ेगी।' मयका ऐसा कथन सुनकर यमराजके समान भीषण त्रिपुरनिवासी दानव बारम्बार सिंहनाद कर मयसे बोले- 'राजन् ! हम सब लोग प्रयत्नपूर्वक आपके कथनका पालन करेंगे और ऐसा कर्म कर दिखायेंगे, जिससे रुद्र त्रिपुरपर बाण नहीं छोड़ सकेंगे। हमलोग आज ही उस रुद्रका वध करनेके लिये संग्रामभूमिमें जा रहे हैं। या तो हमारा त्रिपुर कल्पपर्यन्त निश्चलरूपसे सर्वदाके लिये आकाशमें स्थिर रहेगा अथवा नारायणके तीन पदकी तरह यह दानवोंसे खाली हो जायगा। आप हमलोगोंको जिस कार्यमें नियुक्त कर देंगे, हमलोग उस कर्तव्यका कदापि त्याग नहीं करेंगे। आज मानव जगत्‌को देवता अथवा दैत्यसे रहित ही देखेंगे। पुलकित शरीरवाले दैत्य हर्षपूर्वक इस प्रकार कह रहे थे। इस प्रकार वे देवशत्रु दानव त्रिपुरके भीतर मन्त्रणा करके सायंकाल होनेपर प्रसन्न होकर स्वच्छन्दाचारमें प्रसक्त हो गये ॥ १-१४॥ 

मुहुर्मुक्तोदयो भ्रान्त उदयाग्रं महामणिः । 
तमांस्युत्सार्य भगवांश्चन्द्रो जृम्भति सोऽम्बरम् ॥ १५ 

कुमुदालङ्कते हंसो यथा सरसि विस्तृते। 
सिंहो यथा चोपविष्टो वैदूर्यशिखरे महान् ॥ १६ 

विष्णोर्यथा च विस्तीर्णे हारश्चोरसि संस्थितः । 
तथावगाढे नभसि चन्द्रोऽत्रिनयनोद्भवः । 
भ्राजते भ्राजयैल्लोकासृजञ्ज्योत्स्त्रारसं बलात् ॥ १७

शीतांशावुदिते चन्द्रे ज्योत्स्नापूर्णे पुरेऽसुराः । 
प्रदोषे ललितं चकुर्गृहमात्मानमेव च ॥ १८

रथ्यासु राजमार्गेषु प्रासादेषु गृहेषु च।
दीपाश्चम्पकपुष्याभा नाल्पस्नेहप्रदीपिताः ॥ १९ 

तदा मठेषु ते दीपाः स्नेहपूर्णाः प्रदीपिताः । 
गृहाणि वसुमन्त्येषां सर्वरत्नमयानि च। 
ज्वलतोऽदीपयन् दीपांश्चन्द्रोदय इव ग्रहाः ॥ २० 

चन्द्रांशुभिर्भासमानमन्तर्दीपैः सुदीपितम् । 
उपद्रवैः कुलमिव पीयते त्रिपुरे तमः ॥ २१ 

तस्मिन् पुरे वै तरुणप्रदोषे चन्द्राट्टहासे तरुणप्रदोषे।
रत्यर्थिनो वै दनुजा गृहेषु सहाङ्गनाभिः सुचिरं विरेमुः ॥ २२

विनोदिता ये तु वृषध्वजस्य पञ्चेषवस्ते मकरध्वजेन।
तत्रासुरेष्वासुरपुङ्गवेषु स्वाङ्गाङ्गनाः स्वेदयुता बभूवुः ॥ २३

कलप्रलापेषु च दानवीनां वीणाप्रलापेषु च मूच्छितांस्तु ।
मत्तप्रलापेषु च कोकिलानां सचापबाणो मदनो ममन्थ ॥ २४

तमांसि नैशानि द्रुतं निहत्य ज्योत्स्नावितानेन जगद्वितत्य ।
खे रोहिणीं तां च प्रियां समेत्य चन्द्रः प्रभाभिः कुरुतेऽधिराज्यम् ॥ २५

स्थित्वैव कान्तस्य तु पादमूले काचिद् वरस्त्री स्वकपोलमूले। 
विशेषकं चारुतरं करोति तेनाननं स्वं समलङ्करोति ॥ २६

दृष्ट्वाननं मण्डलदर्पणस्थं महाप्रभा में मुखजेति जप्त्वा ।
स्मृत्वा वराङ्गी रमणैरितानि तेनैव भावेन रतीमवाप ॥ २७

रोमाञ्चितैर्गात्रवरैर्युवभ्यो रत्तानुरागाद्रमणेन चान्याः ।
स्वयं द्रुतं यान्ति मदाभिभूताः क्षपा यथा चार्कदिनावसाने ॥ २८

पेपीयते चातिरसानुविद्धा विमार्गितान्या च प्रियं प्रसन्ना।
काचित् प्रियस्यातिचिरात् प्रसन्ना आसीत् प्रलापेषु च सम्प्रसन्ना ॥ २९

गोशीर्षयुक्तैर्हरिचन्दनैश्च पङ्काङ्किताक्षीरधराऽऽसुरीणाम् ।
मनोज्ञरूपा रुचिरा बभूवुः पूर्णामृतस्येव सुवर्णकुम्भाः ॥ ३०

उसी समय बारम्बार मोतीके निकलनेका भ्रम उत्पन्न करनेवाले एवं महामणिके समान भगवान् चन्द्रमा उदयाचलके शिखरपर दीख पड़े। वे अन्धकारका विनाश करके आकाशमण्डलमें आगे बढ़ रहे थे। उस समय जैसे कुमुदिनीसे सुशोभित विशाल सरोवरमें हंस, वैदूर्यके शिखरपर बैठा हुआ महान् सिंह और भगवान् विष्णुके विस्तीर्ण वक्षःस्थल पर लटकता हुआ हार शोभा पाता है, उसी तरह महर्षि अत्रिके नेत्रसे उत्पन्न हुए चन्द्रमा अथाह आकाशमें स्थित होकर अपनी चाँदनीसे बलपूर्वक सारे लोकोंको सींचते एवं प्रकाशित करते हुए सुशोभित हो रहे थे। इस प्रकार सायंकालमें शीतरश्मि चन्द्रमाके उदय होनेपर जब त्रिपुरमें चाँदनी फैल गयी, तब असुरगण अपने-अपने गृहोंको सजाने लगे। गलियों, सड़कों, महलों और गृहोंमें तेलसे भरे हुए दीपक जला दिये गये, जो चम्पाके पुष्पकी भाँति सुशोभित हो रहे थे। उसी प्रकार देवालयोंमें भी तेलसे परिपूर्ण दीपक जलाये गये। दानवोंके गृह धन-सम्पत्तिसे परिपूर्ण तो थे ही, उनमें अनेक प्रकारके रत्न भी जड़े हुए थे, जिससे वे जलते हुए दीपकोंको चन्द्रोदय होनेपर ग्रहोंकी तरह अधिक उद्दीत कर रहे थे॥ १५-३०॥ 

क्षताधरोष्ठा द्रुतदोषरक्ता ललन्ति दैत्या दयितासु रक्ताः ।
तन्त्रीप्रलापास्त्रिपुरेषु रक्ताःस्त्रीणां प्रलापेषु पुनर्विरक्ताः ॥ ३१

क्वचित् प्रवृत्तं मधुराभिगानं कामस्य बाणैः सुकृतं निधानम् ।
आपानभूमीषु सुखप्रमेयं गेयं प्रवृत्तं त्वथ साधयन्ति ॥ ३२

गेयं प्रवृत्तं त्वथ शोधयन्ति केचित् प्रियां तत्र च साधयन्ति।
केचित् प्रियां सम्प्रति बोधयन्ति सम्बुध्य सम्बुध्य च रामयन्ति ॥ ३३

चूतप्रसूनप्रभवः सुगन्धः सूर्ये गते वै त्रिपुरे बभूव । 
समर्मरो नूपुरमेखलानां शब्दश्च सम्बाधति कोकिलानाम् ॥ ३४

प्रियावगूढा दयितोपगूढा काचित् प्ररूढाङ्गरुहापि नारी।
सुचारुवाष्पाङ्करपल्लवानां नवाम्बुसिक्ता इव भूमिरासीत् ॥ ३५

शशाङ्कपादैरुपशोभितेषु प्रासादवर्येषु वराङ्गनानाम् ।
माधुर्यभूताभरणामहान्तः स्वना बभूवुर्मदनेषु तुल्याः ॥ ३६

पानेन खिन्त्रा दयितातिवेलं कपोलमाघ्रासि च किं ममेदम् ।
आरोह मे श्रोणिमिमां विशालां पीनोन्नतां काञ्चनमेखलाख्याम् ।। ३७

रथ्यासु चन्द्रोदयभासितासु सुरेन्द्रमार्गेषु च विस्तृतेषु ।
दैत्याङ्गना यूथगता विभान्ति तारा यथा चन्द्रमसो दिवान्ते ॥ ३८

अट्टाट्टहासेषु च चामरेषु प्रेङ्खासु चान्या मदलोलभावात् ।
संदोलयन्ते कलसम्प्रहासाः प्रोवाच काञ्चीगुणसूक्ष्मनादा ॥ ३९

अम्लानमालान्वितसुन्दरीणां पर्याय एषोऽस्ति च हर्षितानाम्।
श्रूयन्ति वाचः कलधौतकल्पा वापीषु चान्ये कलहंसशब्दाः ॥ ४०

काञ्चीकलापश्च सहाङ्गरागः प्रेङ्खासु तद्रागकृताश्च भावाः ।
छिन्दन्ति तासामसुराङ्गनानां प्रियालयान् मन्मथमार्गणानाम् ॥ ४१

चित्राम्बरश्चोद्धृत केशपाशः संदोल्यमानः शुशुभेऽसुरीणाम्।
सुचारुवेशाभरणैरुपेत-स्तारागणैज्र्योतिरिवास चन्द्रः ॥ ४२

सन्दोलनादुच्छ्वसितैश्छिन्नसूत्रैः काञ्चीभ्रष्टैर्मणिभिर्विप्रकीर्णैः।
दोलाभूमिस्तैर्विचित्रा विभाति चन्द्रस्य पाश्र्वोपगतैर्विचित्रा ।। ४३

सचन्द्रिके सोपवने प्रदोषे रुतेषु वृन्देषु च कोकिलानाम् ।
शरव्ययं प्राप्य पुरेऽसुराणां प्रक्षीणबाणो मदनश्चचार ।। ४४

वे भवन बाहरसे तो चन्द्रमाकी किरणोंसे प्रकाशित थे और भीतर जलते हुए दीपकोंसे उद्दीप्त हो रहे थे, जिससे वे त्रिपुरके अन्धकारको उसी प्रकार पीकर नष्ट कर रहे थे, जैसे उपद्रवोंके प्रकोपसे कुल नष्ट हो जाता है। रात्रिके समय जब चन्द्रमाकी उज्वल छटा पूरे त्रिपुरमें फैल गयी तब दानवगण रात बितानेके लिये अपनी पत्नियोंके साथ अपने-अपने गृहोंमें चले गये। इधर रात बीती और कोयलें कूजने लगीं ॥ ३१-४४॥

इति तत्र पुरेऽमरद्विषाणां सपदि हि पश्चिमकौमुदी तदासीत्। 
रणशिरसि पराभविष्यतां वै भवतुरगैः कृतसंक्षया अरीणाम् ॥ ४५

चन्द्रोऽथ कुन्दकुसुमाकरहारवर्णो ज्योत्स्रावितानरहितोऽभ्रसमानवर्णः ।
विच्छायतां हि समुपेत्य न भाति तद्वद् भाग्यक्षये धनपतिश्च नरो विवर्णः ॥ ४६

चन्द्रप्रभामरुणसारथिनाभिभूय संतप्तकाञ्चनरथाङ्गसमानबिम्बः ।
स्थित्वोदयाग्रमुकुटे बहुरेव सूर्यो भात्यम्बरे तिमिरतोयवहां तरिष्यन् ।। ४७

कुछ देर बाद त्रिपुरमें युद्धके मुहानेपर शङ्करजीके घोडॉद्वारा पराजित किये गये शत्रुओंकी क्षीण कीर्तिकी तरह उन देवशत्रुओंके नगरमें एकाएक चतुर्थ प्रहरकी क्षीण चाँदनी दीख पड़ने लगी। उस समय कुन्दके पुष्पसमूहोंसे निर्मित हारके समान उज्वल वर्णवाले चन्द्रमा किरणजालके क्षीण हो जानेके कारण निर्जल बादलकी तरह दीखने लगे। चाँदनीके नष्ट हो जानेपर चन्द्रमाकी शोभा उसी प्रकार जाती रही, जैसे धन-सम्पत्तिसे सम्पन्न मनुष्य भाग्यके नष्ट हो जानेपर शोभाहीन हो जाता है। उस समय तपाये हुए स्वर्णमय चक्रके समान बिम्बवाले सूर्य अपने सारथि अरुणकी प्रभासे चन्द्रमाकी कान्तिको तिरस्कृत कर उदयाचलके अग्र शिखरपर स्थित हुए और आकाश मण्डल में अन्धकाररूपी नदी को पार करते हुए शोभा पा रहे थे ॥ ४५-४७॥ 

इति श्रीमात्स्ये महापुराणे त्रिपुरकौमुदीनामैकोनचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥ १३९ ॥

इस प्रकार श्रीमत्स्यमहापुराणमें त्रिपुरकौमुदी नामक एक सौ उन्तालीसवाँ अध्याय सम्पूर्ण हुआ ॥ १३९॥

टिप्पणियाँ