प्रतिमा के अधिवासन आदिकी विधि | pratima ke adhivaasan aadikee vidhi

मत्स्य पुराण दो सौ पैंसठवाँ अध्याय

प्रतिमाके अधिवासन आदिकी विधि

सूत उवाच

अतः परं प्रवक्ष्यामि मूर्तिपानां तु लक्षणम्।
स्थापकस्य समासेन लक्षणं शृणुत द्विजाः ॥ ९

सूतजी कहते हैं-ब्राह्मणो। अब मैं संक्षेपमें मूर्तियोंकी रक्षा-पूजा करनेवाले पुजारी तथा प्रतिष्ठा करानेवाले ब्राह्राणोंका लक्षण बतला रहा हूँ, सुनिये। ९


सर्वावयवसम्पूर्णो वेदमन्त्रविशारदः ।
पुराणवेत्ता तत्त्वज्ञो दम्भलोभविवर्जितः ॥ २

कृष्णसारमये देशे उत्पन्नश्च शुभाकृतिः ।
शौचाचारपरो नित्यं पाषण्डकुलनिः स्पृहः ॥ ३

समः शत्री च मित्रे च ब्रह्मोपेन्द्रहरप्रियः ।
ऊहापोहार्थतत्त्वज्ञो वास्तुशास्वस्य पारगः ॥ ४

आचार्यस्तु भवेन्नित्यं सर्वदोषविवर्जितः ।
मूर्तिपास्तु द्विजाचैव कुलीना ऋजवस्तथा ॥ ५

द्वात्रिंशत्योडशाथापि आष्टी वा श्रुतिपारगः। 
ज्येष्ठमध्यकनिष्ठेषु मूर्तिया वः प्रकीर्तिताः ॥ ६

ततो लिङ्गमथार्चा वा नीत्वा स्नपनमण्डपम्। 
गीतमङ्गलशब्देन स्नपनं तत्र कारयेत् ॥ ७

पञ्चगव्यकषायेण मृद्धिर्भस्मोदकेन वा। 
शौर्च तत्र प्रकुर्वीत वेदमन्त्रचतुष्टयात् ॥ ८

समुद्रज्येष्ठमन्त्रेण आपोदिव्येति चापरः ।
यासां राजेति मन्त्रस्तु आपोहिष्ठेति चापरः ॥ ९

एवं स्नाप्य ततो देवं पूज्य गन्धानुलेपनैः । 
प्रच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन अभिवस्त्रेत्युदाहृतम् ॥ १० 

जो सम्पूर्ण शारीरिक अङ्ग प्रत्यङ्गोंसे सम्पन्न, वेदमन्त्रविशारद, पुराणोंका मर्मज्ञ, तत्त्वदर्शी, दम्भ एवं लोभसे रहित, कृष्णसारमृगसे युक्त देशमें उत्पन्न, सुन्दर आकृतिमाला, नित्य शौच एवं आचारमें तत्पर, पाखण्डसमूहसे दूर, मित्र और शत्रुमें सम, ब्रह्मा, विष्णु तथा शंकरका प्रिय, ऊहापोहके अर्थका तत्त्वज्ञ, वास्तुशास्त्रका पारंगत विद्वान् तथा सभी दोषोंसे रहित हो, ऐसा व्यक्ति आचार्य होने योग्य है। इसी प्रकार मूर्तिकी रक्षा करनेवाले ब्राह्मणोंका भी सत्कुलोत्पन्न तथा मृदु स्वभावका होना चाहिये। ज्येष्ठ, मध्य और कनिष्ठमूर्तियोंकी प्रतिष्ठामें क्रमशः बत्तीस, सोलह और आठ वेदपारगामी ब्राहाण मूर्तिरक्षक ऋत्विज बतलाये गये हैं। तदनन्तर लिङ्ग अथवा मूर्तिको गीत तथा माङ्गलिक शब्दपूर्वक मण्डपके स्नानकक्षमें लाकर स्नान कराना चाहिये। (स्नानकी विधि यह है वहाँ पश्चगव्य, कपाय, मृत्तिका, भस्म, जल-इन सामग्रियोंद्वारा चार वेद-मन्त्रोंका उच्चारण करते हुए प्रतिमाका मार्जन करना चाहिये। वे चारों मन्त्र इस प्रकार हैं- 'समुद्रन्येष्ठाः सलिलस्य०', (ऋ० सं० ७।४९।१) 'आपो दिव्याः०', (ऋ सं० ७।४९।२) 'यार्सा राजा' (वही १।३) तथा 'आपो हि ष्ठाः० (वाजस सं० ११।५०)। इस प्रकार देवताकी प्रतिमाको स्नान कराकर 'गन्धद्वारा' इस मन्त्रसे सुगन्धित द्रव्य-चन्दनादिसे पूजा करे और दो बस्त्रोंसे बैंककर शयन करावे। यह 'अभिवस्त्र' की विधि है॥२-१०॥ 

उत्थापयेत्ततो देवमुत्तिष्ठ ब्रह्मणस्यते। 
आमूरजेति च तथा रथे तिष्ठेति चापरः ॥ ११

रथे ब्रह्मरथे वापि धृतां शिल्पिगणेन तु। 
आरोप्य च ततो विद्वानाकृष्णेन प्रवेशयेत् ॥ १२

ततः प्रास्तीर्य शय्यायां स्थापयेच्छनकैर्बुधः । 
कुशानास्तीर्य पुष्याणि स्थापयेत्प्राङ्मुखं ततः ॥ १३

ततस्तु निद्राकलशं वस्त्रकाञ्चनसंयुतम् । 
शिरोभागे तु देवस्य जपन्नेवं निधापयेत् ॥ १४

आपोदेवीति मन्त्रेण आपोऽस्मान् मातरोऽपि च। 
ततो दुकूलपट्टैश्चाच्छाद्य नेत्रोपधानकम् ॥ १५

दद्याच्छिरसि देवस्य कौशेयं वा विचक्षणः । 
मधुना सर्पिषाभ्यज्य पूज्य सिद्धार्थकैस्ततः ॥ १६

आप्यायस्वेति मन्त्रेण या ते रुद्र शिवेति च। 
उपविश्यार्चयेद् देवं गन्धपुष्पैः समन्ततः ॥ १७

सिर्त प्रतिसरं दद्याद् बार्हस्पत्येति मन्त्रतः । 
दुकूलपट्टैः कार्यासैर्नानाचित्रैरथापि वा ॥ १८

आच्छाद्य देवं सर्वत्र छत्रचामरदर्पणम्। 
पार्श्वतः स्थापयेत्तत्र वितानं पुष्यसंयुतम् ॥ १९

रत्नान्योषधयस्तत्र गृहोपकरणानि च। 
भाजनानि विचित्राणि शयनान्यासनानि च ॥ २०

अभि त्वा शूरमन्त्रेण यथा विभवतो न्यसेत्।
क्षीरं क्षौद्रं घृतं तद्वद् भक्ष्यभोज्यान्नपायसैः ॥ २१

ष‌ड्विधैश्च रसैस्तद्वत् समन्तात्परिपूजयेत्। 
बलिं दद्यात् प्रयत्नेन मन्त्रेणानेन भूरिशः ॥ २२

तदनन्तर विद्वान् पुरुष- 'उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते०' इस मन्त्रका उच्चारण कर प्रतिमाको उठाये और 'आमूरजा०', (वाजस० सं०) 'रथे तिष्ठ०' इन दो मन्त्रोंसे रथपर या ब्रह्मरथपर शिल्पियोंद्वारा रखवाकर ले आबे और 'आकृष्णोन' (वाजस० सं० ३३। ४५) मन्त्रद्वारा मूर्तिको मन्दिरमें प्रवेश कराये तथा शय्यापर कुश तथा पुष्पोंको बिछाकर बुद्धिमान् पुरुष उसे पूर्वाभिमुख कर धरिसे स्थापित करे। तदनन्तर वस्व और सुवर्णसहित निद्राकलशको देवताके सिरहानेकी और 'आपो देवी०, (वही १२।३५) 'आपोऽस्मान् मातरः०' (वाज० सं० ४।२) इन मन्त्रोंको जपते हुए स्थापित कराना चाहिये। तत्पश्चात् रेशमी वस्त्रद्वारा नेत्रोंको ढककर तकिया दे अथवा रेशमी वस्त्रको प्रतिमाके सिरके नीचे रख दें। फिर बैठकर मधु और घृतद्वारा स्नान कराकर तथा पीली सरसोंसे पूजाकर 'आप्यायस्व०' (वाजस० १२।११२) तथा 'या ते रुद्र शिवा तनू०' (वाजस० सं० १६।२।४९) इन मन्त्रोंके उच्चारणपूर्वक चारों ओरसे चन्दन तथा पुष्पादिसे देवताकी पूजा करे। फिर 'बार्हस्पत्य०' (वही १७। ३६) मन्त्रद्वारा श्वेत वर्णक सूतका बना हुआ कंगन अर्पित करे। तदनन्तर अनेक प्रकारके चित्र-विचित्र रेशमी अथवा सूती वस्त्रोंद्वारा प्रतिमाको भलीभाँति डककर अगल-बगलमें छत्र, चामर, दर्पण, आदि सामग्रियाँ रखे और पुष्पयुक्त चंदोवा स्थापित करे। वहीं विविध प्रकारसे रत्न, औषध, अन्य घरेलू वस्तुएँ, विचित्र प्रकारके पात्र, शव्या, आसन आदि सामग्रियाँ अपनी आर्थिक शक्तिके अनुरूप 'अभि त्वा शूरे०' इस मन्त्रका उच्चारण करते हुए रखे। फिर दूध, मधु, घृत, छहों प्रकारके रसों (खट्टा, मीठा, तीता, कड़‌वा, नमकीन तथा कसैला)-से संयुद्ध भक्ष्य एवं भोज्य अन्न और खीरको भी चारों ओर रखकर पूजा करनी चाहिये। फिर 'त्र्यम्बकं यजामहे०' (वाजस० सं० ३।६०)- इस मन्त्रसे प्रचुर परिमाणमें प्रयत्नपूर्वक भूतलपर सब ओरसे घीसे बलि देनी चाहिये ॥ ११-२२॥ 

त्र्यम्बकं यजामह इति सर्वतः शनकैर्भुवि।
मूर्तिपान् स्थापयेत् पश्चात् सर्वदिक्षु विचक्षणः ॥ २३

चतुरो द्वारपालांच द्वारेषु विनिवेशयेत् । 
श्रीसूक्तं पावमानं च सोमसूक्तं सुमङ्गलम् ॥ २४

तथा च शान्तिकाब्यायमिन्द्रसूक्तं तथैव च। 
रक्षोघ्नं च तथा सूक्तं पूर्वतो बहुचो जपेत् ॥ २५ 

रौद्रं पुरुषसूक्तं च श्लोकाध्यायं सशुक्रियम्।
तथैव मण्डलाध्यायमध्वर्युर्दक्षिणे जपेत् ॥ २६

वामदेव्यं बृहत्साम ज्येष्ठसाम रचन्तरम्।
तथा पुरुषसूक्तं च रुद्रसूक्तं सशान्तिकम् ॥ २७

भारुण्डानि च सामानि च्छन्दोगः पश्चिमे जपेत्। 
अधर्वाद्रिरर्स तद्वन्नीलं रीई तथैव च ॥ २८

तथापराजितादेवीसप्तसूक्तं सरौद्रकम्।
तथैव शान्तिकाध्यायमधर्धा चोत्तरे जपेत् ।। २९

शिरःस्थाने तु देवस्य स्थापको होममाचरेत्। 
शान्तिकैः पौष्टिकैस्तद्वन्मन्ननैव्यर्थ्यांइतिपूर्वकैः ॥ ३०

पलाशोदुम्बराश्चत्था अपामार्गः शमी तथा। 
हुत्वा सहस्त्रमेकैकं देवं पादे तु संस्पृशेत् ॥ ३१

ततो होमसहस्त्रेण हुत्वा हुत्वा ततस्ततः । 
नाभिमध्यं तथा वक्षः शिरचाप्यालभेत् पुनः ॥ ३२

तदनन्तर विद्वान् पुरुष सभी दिशाओंमें मूर्तिरक्षकोंको नियुक्क करे तथा चारों द्वारोपर चार द्वारपालोंको बैठा दे। फिर पूर्व दिशामें बैठकर बहुच् नामक हीषन्‌को श्रीसूक पावमान, सुमङ्गलकारी सोमसूक, शान्तिकाध्याय, इन्द्रसूक तथा रक्षोप्नसूक-इन ऋचाओंका जप करना चाहिये। इसी प्रकार दक्षिण दिशामें बैठकर अध्वर्यु नामक ऋत्विज्ञ‌को रौद्रसूक पुरुषसूत, शुक्रियसहित स्तोकाध्याय तथा मण्डलाध्यायका जप करना चाहिये। सामग नामक उद्‌द्याता अलिको पश्चिम दिशामें बैठकर वामदेव्य, बृहत्साम, ज्येष्डसाम, रथन्तर, पुरुषसूक्त, शान्तिसहित रुद्रसूक तथा भारुण्ड सामका जप करना चाहिये। इसी प्रकार अथर्वा नामक ऋत्विन्‌को उत्तर दिशामें बैठकर अथर्वाङ्गिरस, नीलसूक, रौद्रसूकसहित अपराजिता तथा देवीसूक्तके सात मन्त्र और शान्तिकाध्याय (वा० ३७) का जप करना चाहिये। देवप्रतिमाके सिरहानेको और स्थापकको व्याइतिपूर्वक शान्तिक तथा पौष्टिक मन्त्रोंका उच्चारण करते हुए हवन करना चाहिये। उस समय पलाश, गूलर, पीपल, अपामार्ग (चिड़चिढ़ा), समी-इन सबको एक-एक हजार लकड़ि‌योंकी अग्निकुण्डमें मन्त्रद्वारा आहुति देते हुए देवता के पैरको स्पर्श किये रहना चाहिये। इसी प्रकार नाभि, वक्षःस्थल और शिरोभागको स्पर्श किये हुए प्रत्येक बार एक-एक सहस आहुति प्रदान करनी चाहिये॥ २३-३२॥

हस्तमात्रेषु कुण्डेषु मूर्तिपाः सर्वतोदिशम् । 
समेखलेषु ते कुर्युर्थीनिवक्त्रेषु चादरात् ॥ ३३

वितस्तिमात्रा योनिः स्याद् गजोष्ठसहशी तथा।
आयता छिद्रसंयुक्ता पार्श्वतः कलयोच्छ्रिता ॥ ३४

कुण्डात् कलानुसारेण सर्वतक्षतुरङ्गुला। 
विस्तारेणीच्छ्या तद्वच्चतुर तद्वच्वतुरस्त्रा समा भवेत् ॥ ३५

बेदीभित्तिं परित्यन्य त्रयोदशभिरङ्गुलैः । 
एवं नवसु कुण्डेषु लक्षणं चैव दृश्यते ॥ ३६

आग्नेयशाक्रयाम्येषु होतब्यमुदगाननैः । 
शान्तये लोकपालेभ्यो मूर्तिभ्यः क्रमशस्तथा ॥ ३७

तथा मूर्त्यधिदेवानां होमं कुर्यात् समाहितः । 
वसुधा वसुरेताश्च यजमानो दिवाकरः ॥ ३८

जलं वायुस्तथा सोम आकाशश्चाष्टमः स्मृतः । 
देवस्य मूर्तयस्त्वष्टावेताः कुण्डेषु संस्मरेत् ॥ ३९

एतासामधिपान् वक्ष्ये पवित्रान् मूर्तिनामतः । 
पृथ्वीं पाति च शर्वश्च पशुपश्चाग्निमेव च ।। ४०

यजमानं तथैवोग्रो रुद्रश्चादित्यमेव च। 
भवो जलं सदा पाति वायुमीशान एव च ॥ ४१

महादेवस्तथा चन्द्रं भीमश्चाकाशमेव च। 
सर्वदेवप्रतिष्ठासु मूर्त्तिपा हूयेत एव च ॥४२ 

इस प्रकार एक हाथके बने हुए मेखला एवं मौनियुक कुण्डमें सभी दिशाओंमें बैठे हुए मूर्तिस्थापकगण आदरपूर्वक डयन करें। कुण्डकी योनि एक बिता सम्बी, हाथीके ओठ या पीपलके पतेके समान आकारवाली होनी चाहिये। वह आयताकार छिद्रयुक, कुण्डकी कलाके अनुसार दोनों बगल ऊँची, चौकोर और समतल होनी चाहिये। बेदीको दीवालसे तेरह अंगुल दूर हटकर दूसरे अन्य नौ कुण्डोंको बनाना चाहिये। उनका भी लक्षण पूर्वोक्त प्रकारका समझना चाहिये। होताओंको अग्निकोण, पूर्व दिशा तथा दक्षिण दिशामें उतरकी और मुखकर उक्त करना चाहिये। शान्तिके लिये होता सावधानमित्त हो लोकपालों, मूर्तियों तथा मूर्तियंकि अधिदेवताके लिये क्रमसे हवन करे। भूमि, अग्नि, यजमान, दिवाकर (सूर्य), जल, वायु, सौम तथा आठवाँ आकाश- ये आठ भगवान् शंकर (महादेव) की मूर्तियाँ हैं, हवनके समय इनका कुण्डमें स्मरण करना चाहिये। अब मैं मूर्तिके नामानुसार इनके रक्षक अधिपतियोंका वर्णन कर रहा हूँ। इनमें शर्व वसुधाकी, पशुपति वसुरेता (अग्नि) की, उग्र यजमानको, रुद्र दिवाकरकी, भव जलकी, ईशान वायुकी, महादेव सोमकी और भीम आकाशकी मूर्तिरूपमें उनकी रक्षा करते हैं। सभी देवताओंकी प्रतिष्ठामें ये ही मूर्तिप माने गये हैं। इनके लिये अपनी सम्पत्तिके अनुकूल वैदिक मन्त्रोंद्वारा हवन करना चाहिये ॥ ३३-४२ ॥ 

एतेभ्यो वैदिकैर्मन्त्रैर्यधास्वं होममाचरेत्। 
तथा शान्तिघटं कुर्यात् प्रतिकुण्डेषु सर्वदा ॥ ४३

शतान्ते वा सहस्रान्ते सम्पूर्णाहुतिरिष्यते। 
समपादः पृथिव्यां तु प्रशान्तात्मा विनिक्षिपेत् ।। ४४

आहुतीनां तु सम्पातं पूर्णकुम्भेषु वै न्यसेत्। 
मूलमध्योत्तमाङ्गेषु देवं तेनावसेचयेत् ।। ४५

स्थितं च स्नापयेत् तेन सम्पाताहुतिवारिणा। 
प्रतियामेषु धूपं तु नैवेद्यं चन्दनादिकम् ।। ४६

पुनः पुनः प्रकुर्वीत होमः कार्यः पुनः पुनः। 
पुनः पुनश्च दातव्या यजमानेन दक्षिणा ॥ ४७

सितवस्वैश्च वै सर्वे पूजनीयाः समन्ततः । 
विचित्रै हॅमकटकै हें मसूत्राङ्गुलीयकैः ॥ ४८

वासोभिः शयनीयैश्च प्रतियामे च शक्तितः ।
भोजनं चापि दातव्यं यावत् स्यादधिवासनम् ।। ४९

बलिस्विसंध्यं दातव्यो भूतेभ्यः सर्वतोदिशम्। 
ब्राह्मणान् भोजयेत् पूर्व शेषान् वर्णांस्तु कामतः ।। ५०

रात्रौ महोत्सवः कार्यों नृत्यगीतकमङ्गलैः । 
सदा पूज्याः प्रयत्नेन चतुर्थीकर्म यावता ॥ ५१

त्रिरात्रमेकरात्रं वा पञ्चरात्रमथापि वा। 
सप्तरात्रमथो कुर्यात् क्वचित् सद्योऽधिवासनम्। 
सर्वयज्ञफलो यस्मादधिवासोत्सवः सदा ॥ ५२

प्रत्येक कुण्डपर सदा शान्तिघटकी स्थापना करनी चाहिये। सी या सहल आहुतिके बाद सम्पूर्णाहुति मानी गयी है। उस समय पृथ्वीपर समानभावसे पैर रखे हुए होता शान्तचित्तसे सम्पूर्णाहुति छोड़ें। इन सभी आहुतियोंक सम्मातको पूर्ण कलशोंमें रखें। फिर उसीके जलसे प्रतिमाके पैर, मध्य एवं सिरका सेचन करे और उसी आहुतिके जलद्वारा वहाँक कल्पित देवतागणोंको स्नान कराये। प्रत्येक प्रहरमें पुनः पुनः धूप, दीप, नैवेद्य, चन्दन आदि द्वारा पूजा करे तथा उसी प्रकार हवन भी बारंबार करना चाहिये। इसी प्रकार यजमानद्वारा पुनः-पुनः दक्षिणा भी प्रदान करनी चाहिये और उन सबको श्वेत वस्त्रद्वारा पूजा करनी चाहिये। प्रत्येक प्रहरमें यथाशक्ति अधिवासनपर्यन्त विचित्र प्रकारके बने हुए सुवर्णके कङ्कण, सुवर्णकी जंजीर, अंगूठी, वस्त्र, शय्या और भोजन भी देना चाहिये। सामान्य जीवोंके लिये भी सभी दिशाओंमें तीनों संध्याओंके समय बलि भी देनी चाहिये। पहले ब्राह्मणोंको भोजन कराये, फिर अन्य वर्णवालोंको स्वेच्छानुसार भोजन कराना चाहिये। रातमें नाच-गान आदि मङ्गल कार्योंद्वारा महोत्सव मनाना चाहिये। इस प्रकार चतुर्थीकर्मपर्यन्त सदा प्रयत्नपूर्वक पूजा करते रहना चाहिये। यह अधिवासन तीन रात, एक रात, पाँच रात या सात रातोंतक होता है। पर जहाँ अत्यन्त शीघ्रता हो, वहाँ तुरंत भी कर दिया जाता है। यह अधिवासोत्सव सर्वदा सम्पूर्ण यज्ञोंके फलोंको प्रदान करनेवाला है॥ ४३-५२॥

इति श्रीमात्ये महापुराणेऽधिवासनविधिर्नाम पञ्चषष्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ २६५ ॥

इस प्रकार श्रीमत्स्यमहापुराणमें अधिवासनषिधि नामक दो सौ पैंसठवाँ अध्याय सम्पूर्ण हुआ ॥ २६५॥

टिप्पणियाँ