अग्नि पुराण - पचहत्तरवाँ अध्याय ! Agni Purana - 75 Chapter !

अग्नि पुराण -  पचहत्तरवाँ अध्याय ! Agni Purana - 75 Chapter !

अग्निपुराण -   ७५ अध्याय शिवपूजाके अङ्गभूत होमकी विधिका निरूपण का वर्णन ! अग्निस्थापनादिप्रतिष्ठाकथनम्!

अग्नि पुराण - पचहत्तरवाँ अध्याय ! Agni Purana - 75 Chapter !

अग्नि पुराण -  पचहत्तरवाँ अध्याय ! Agni Purana - 75 Chapter !

ईश्वर उवाच
अर्घपात्रकरो यायादग्न्यागारं सुसंवृतः।
यागोपकरणं सर्वं दिव्यदृष्ट्या च कल्पयेत् ॥ १॥

उदङ्‌मुखः कुण्डमीक्षेत् प्रोक्षणं ताडनं कुशैः।
विदध्यादस्त्रमन्त्रेण वर्म्मणाभ्युक्षणं मतं ॥ २॥

खड्गेन खातमुद्धारं पूरणं समतामपि।
कुर्वीत वर्म्मणा सेकं कुट्टनन्तु शरात्मना ॥ ३॥

सम्मार्ज्जनं समालेपं कलारूपप्रकल्पनम्।
त्रिसूत्रीपरिधानं च वर्म्मणाभ्यर्च्चनं सदा ॥ ४॥

रेखात्रयमुदक् कुर्य्यादेकां पूर्वाननामधः।
कुशेन च शिवास्त्रेण यद्वा तासां विपर्य्ययः ॥ ५॥

वज्रीकरणमन्त्रेण हृदा दर्भेश्चतुष्पथम्।
अक्षपात्रन्ततनुत्रेण विन्यसेद्विष्टरं हृदा ॥ ६॥

हृदा वागीश्वरीं तत्र ईशमावाह्य पूजयेत्।
वह्निं सदाश्रयानीतं शुद्धपात्रोपरिस्थितम् ॥ ७॥

क्रव्यादांशंपरित्यज्य वीक्षणादिविशोधितम्।
औदर्य्यं चैन्दवं भौतं एकीकृत्यानलत्रयम् ॥ ८॥

ओं हूं वह्निचैतन्याय वह्निवीजेन विन्यसेत्।
संहितामन्त्रितं वह्नि धेनुमुद्रामृतीकृतम् ॥ ९॥

रक्षितं हेतिमन्त्रेण कवचेनावगुण्ठितम्।
पूजितन्त्रिः परिभ्राम्य कुण्डस्योद्‌र्ध्वं प्रदक्षिणम् ॥ १०॥

शिववीजमिति ध्यात्वा वागीशागर्भगोचरे।
वागीश्वरेण देवेन क्षिप्यमानं विभावयेत् ॥ ११॥

भूमिष्ठजानुको मन्त्री हृदात्मसम्मुखं क्षिपेत्।
ततोऽन्तस्थितवीजस्य नाभिदेशे समूहम् ॥ १२॥

सम्भृतिं परिधानस्य शौचमाचमनं हृदा।
गर्भाग्नेः पूजनं कृत्वा तद्रक्षार्थं शराणुना ॥ १३॥

वध्नीयाद्गर्भजं देव्याः ककङ्कणं पाणिपल्लवे।
गर्भाधानाय सम्पूज्य सद्योजातेन पावकम् ॥ १४॥

ततो हृदयमन्त्रेण जुहुयादाहुतित्रयम्।
पुंसवनाय वामेन तृतीये मासि पूजयेत् ॥ १५॥

आहुतित्रितयं दद्याच्छिरसाम्बुकणान्वितं।
सीमन्तोन्नयनं षष्ठे मासि सम्पूज्य रूपिणा ॥ १६॥

जुहुयादाहुतीस्तिस्त्रः शिखया शिखयैव तु।
वक्त्राङ्गकल्पनां कुर्य्याद्वक्त्रोद्‌घाटननिष्कृती ॥ १७॥

जातकर्म्मंनृकर्म्मभ्यां दशमे मासि पूर्ववत।
वह्नि सन्धुक्ष्य दर्भाद्यैः स्नानं गर्भमलापहं ॥ १८॥

सुवर्णबन्धनं देव्या कृतं ध्यात्वा हृदार्च्चयेत्।
सद्यः सूतकनाशाय प्रोक्षयेदस्त्रवारिणा ॥ १९॥

कुम्भन्तु वहिरस्त्रेण ताडयेद्वर्म्मणोक्षयेत्।
अस्त्रेणोत्तरपूर्व्वाग्रान्मेखलासु वहिः कुशान् ॥ २०॥

आस्थाप्य स्थापयेत्तेषु हृदा परिधिविस्तरं।
वक्ताणामस्त्रमन्त्रेण ततो नालापन्तुत्तये ॥ २१॥

समिधः पञ्च होतव्याः प्रान्ते मूले घृतप्लुताः।
ब्रह्माणं शङ्करं विष्णुमनन्तञ्च हृदार्च्चयेत् ॥ २२॥

दूर्वाक्षतैश्च पर्य्यन्तं परिधिस्थाननुक्रमात्।
इन्द्रादीशानपर्य्यन्तान्विष्टरस्थाननुक्रमात् ॥ २३॥

अग्नेरभिमुखीभूतान् निजदिक्षु हृदार्च्चयेत्।
निवार्य्य विघ्नसङ्घातं बालकं पालयिष्यथ ॥ २४॥

शैवीमाज्ञामिमान्तेषां श्रावयेत्तदनन्तरम्।
गृहीत्वा स्रुक्‌स्रुवावूर्ध्ववदनाधोमुखैः क्रमात् ॥ २५॥

प्रताप्याग्नौ त्रिधा दर्भमूलमध्याग्रकैः स्पृशेत् ।
कुशस्पृष्टप्रदेशे तु आत्मविद्याशिवात्मकं ॥ २६॥

क्रमात्तत्त्वत्रयं न्यस्य हां हीं हूं सं रवैः क्रमात्।
स्रुचि शक्तिं स्रुवे शम्भुं विन्यस्य हृदयाणुना ॥ २७॥

त्रिसूत्रीवेष्टितग्रीवौ पूजितौ कुसुमादिभिः।
कुशानामुपरिष्टात्तौ स्थापयित्वा स्वदक्षिणे ॥ २८॥

गव्यमाज्यं समादाय वीक्षणादिविशोधितं।
स्वकां ब्रह्ममयीं मूर्त्ति सञ्चिन्त्यादाय तद्‌घृतं ॥ २९॥

कुण्डस्योर्ध्वं हृदावर्त्यं भ्रामयित्वाग्निगोचरे।
पुनर्व्विष्णुमयीं ध्यात्वा घृतमीशानगोचरे ॥ ३०॥

धृत्वादाय कुशाग्रेण स्वाहान्तं शिरसाणुना ।
जुहुयाद्विष्णवे विन्दुं रुद्ररूपमनन्तरं ॥ ३१॥

बावयन्निजमात्मानं नाभौ धृत्वा प्लवेत्ततः।
प्रादेशमात्रदर्भाभप्यामङ्गुष्ठानामिकाग्रकैः ॥ ३२॥

धृताभ्यां सम्मुखं वह्नेरस्त्रेणाप्लवमाचरेत्।
हृदात्मसम्मुखं तद्वत् कुर्यात् सम्प्लवनन्ततः ॥ ३३॥

हृदालब्धदग्धदर्भं शस्त्रक्षेपात् पवित्रयेत्।
दीप्तेनापरदर्भेण निवाह्यानेन दीपयेत् ॥ ३४॥

अस्त्रमन्त्रेण निर्द्दग्धं वह्नौ दर्भं पुनः क्षिपेत्।
क्षिप्त्वा घृते कृतग्रन्‌थिकुशं प्रादेशसम्मितं ॥ ३५॥

पक्षद्वयमिडादीनां त्रयं चाज्ये विभावयेत्।
क्रमाद्भागत्रयादाज्यं स्रुवेणादाय होमयेत् ॥ ३६॥

स्वेत्यग्नौ हा घृते भागं शेषमाज्यं क्षिपेत् क्रमात्।
ओं हां अग्नये स्वाहा। ओं हां सोमाय स्वाहा।
ओं हां अग्नीषोमाभ्यां स्वाहा।
उद्‌घाटनाय नेत्राणां अग्नेर्नेत्रत्रये भुखे ॥ ३७॥

स्रुवेण घृतपूर्णेन चतुर्थीमाहुतिं यजेत्।
ओं हां अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा।
अभिमन्ञ्य षडङ्गेन बोधयेद्धेनुमुद्रया ॥ ३८॥
अवगुण्ठ्य तनुत्रेण रक्षेदाज्यं शराणुना ।

हृदाज्यविन्दुविक्षेपात् कुर्य्यादभ्युक्ष्य शोधनं ॥ ३९॥
वक्त्राभिघारसन्धानं वक्त्रैकीकरणं तथा।
ओं हां सद्योजाताय स्वाहा। ओं हां वामदेवाय स्वाहा।
ओं हां अघोराय स्वाहा।
ओं तत्‌पुरुषाय स्वाहा। ओं हां ईशानाय स्वाहा।

इत्येकैकघृताहुत्या कुर्य्याद्वक्त्राभिघारकम् ॥ ४०॥
औं हां सद्योजातवामदेवाभ्यां स्वाहा।
ओं हां वामदेवाघोराब्यां स्वाहा। 
ओं हां अघोरतत्‌पुरुषाभ्यां स्वाहा।
ओं हां तत्‌पुरुषेशानाब्यां स्वाहा।
इतीवक्त्रानुसन्धानं मन्त्रैरेभिः क्रमाच्चरेत्।

अग्नितो गतया वायुं निर्ऋतादिशिवान्तया ॥ ४१॥
बक्त्राणापेकतां कुर्य्यात् स्रुवेण घृतधारया।
ओं हां सद्योजातवामदेवाघोरतत्‌पुरुषेसानेभ्यः स्वारा।

इतीष्टवक्त्रे वक्त्राणामन्तर्भावस्तदाकृतिः ॥ ४२॥
ईशेन वह्निमभ्यर्च्य दत्वास्त्रेणाहुतित्रयम्।

कुर्यात् सर्व्वात्मना नाम शिवाग्निस्त्वं हुताशन ॥ ४३॥
हृदार्च्चितौ विसृष्टाग्नौ पितरौ विधिपूरणीं।

मूलेन वौषुडन्तेन दद्यात् पूर्णां यथाविधि ॥ ४४॥
ततो हृदम्बुजे साङ्गं ससेनं भासुरं परम् ।

यजेत् पूर्व्ववदावाह्य प्रार्थ्याज्ञान्तर्प्पयेच्छिवम् ॥ ४५॥
यागाग्निशिवयोः कृत्वा नाडीसन्धानमात्मना।

शक्त्या मूलाणुना होमं कुर्य्यादङ्गैर्द्दशांशतः ॥ ४६॥
घृतस्य कार्षिको होमः क्षीरस्य मधुनस्तथा।

शुक्तिमात्राहुतिर्द्दध्नः प्रसृतिः पायसस्य तु ॥ ४७॥
यथावत्‌ सर्व्वभक्षाणां लाजानां मुष्टिसम्मितम्।

खण्डत्रयन्तु मूलानां फ्लानां स्वप्रमाणतः ॥ ४८॥
ग्रासार्द्धंमात्रमन्नानां सूक्ष्माणि पञ्च होमयेत्।

इक्षोरापर्व्विकं मानं लतानामङ्गुलद्वयम् ॥ ४९॥
पुष्पं पत्रं स्वमानेन समिधां तु दसाङ्गुलम्।

चन्द्रचन्दनकाश्मीरकस्तूरीयक्षकर्द्दमान् ॥ ५०॥
कलायसम्मितानेतान् गुग्गुलुं वदरास्थिवत्।

कन्दानामष्टमं भागं जुहुयाद्विधिवत् परम् ॥ ५१॥
होमं निर्वर्त्तयेदेवं ब्रह्मवीजपदैस्ततः।

घृतेन स्रुचि पूर्णायां निधायाधोमुखं स्रुवम् ॥ ५२॥
स्रुगग्रे पुष्पमारोप्य पञ्चाद्वामेन पाणिना।

पुनः सव्येन तौ धृत्वा शङ्खसन्निभमुद्रया ॥ ५३॥
समुद्गतोऽर्द्धकायश्च समपादः समुत्थितः।

नाभौ तन्मृलमाधाय स्रुगग्रव्यग्रलोचनः ॥ ५४॥
ब्रह्मादिकारणात्यागाद्विनिः सृत्य सुषुम्‌णया ।

वामस्तनान्तमानीय तयोर्मूलमतन्द्रितः ॥ ५५॥
मूलमन्त्रमविस्पष्टं वौषडन्तं समुच्चरेत्।

तदग्नौ जुहुयादाज्यं यवसम्मितधारया ॥ ५६॥
आचामं चन्दनं दत्वा ताम्बूलप्रभृतीनपि।

भक्त्या तद्‌भूतिमावन्द्य विदध्यात्प्रणतिं परं ॥ ५७॥
ततो वह्णिं समब्यर्च्य फडन्तास्त्रेण संवरान्।

संहारमुद्रयाहृत्य क्षमस्वेत्यभिधाय च ॥ ५८॥
भासुरान् परिधीस्तांश्च पूरकेण हृदाऽणुना ।

श्रद्ध्या परयात्मीये स्थापयेत् हृदम्बुजे ॥ ५९॥
सर्वपाकाग्रमादाय कृत्वा मण्डलकद्वयम् ।

अन्तर्वहिर्बलिं दद्यादाग्नेय्यां कुण्डसन्निधौ ॥ ६०॥
ओं हां रुद्रेभ्यः स्वाहा पूर्वे मातृब्यो दक्षिणे तथा।

वारुणे हां गणेभ्यश्च स्वाहा तेभ्यस्त्वयं बलिः ॥ ६१॥
उत्तरे हाञ्च यक्षेभ्य ईशाने हां ग्रहेभ्य उ ।

अग्नौ हामसुरेभ्यस्च रक्षोब्यो नैर्ऋते बलिः ॥ ६२॥
वायव्ये हाञ्च नागेभ्यो नक्षत्रेभ्यश्च मध्यतः।

हां राशिभ्यः स्वाहा वह्नौ विश्वेभ्यो नैर्ऋते तथा ॥ ६३॥
वारुण्यां क्षेत्रपालाय अन्तर्बलिरुदाहृतः।

द्वितीये मण्डले वाह्ये इन्द्रायाग्नियमाय च ॥ ६४॥
नैर्ऋताय जलेशाय वायवे धनरक्षिणे।

ईशानाय च पूर्वादौ हीशाने ब्रह्मणे नमः ॥ ६५॥
नैर्ऋते विष्णवे स्वाहा वायसादेर्वहिर्बलिः।

बलिद्वयगतान्मन्त्रान् संहारमुद्रयाऽऽत्मनि ॥ ६६॥

इत्यादिमहापुराणे आग्नेये अग्निकार्य्यं नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः।

अग्नि पुराण - ७५ अध्याय !-हिन्दी मे -Agni Purana - 75 Chapter!-In Hindi

भगवान् महेश्वर कहते हैं- स्कन्द ! पूजनके पश्चात् अपने शरीरको वस्त्र आदिसे आवृत करके हाथमें अर्घ्यपात्र लिये उपासक अग्निशालामें जाय और दिव्यदृष्टिसे यज्ञके समस्त उपकरणोंकी कल्पना (संग्रह) करे। उत्तराभिमुख हो कुण्डको देखे। कुशोंद्वारा उसका प्रोक्षण एवं ताडन (मार्जन) करे। ताडन तो अस्त्र-मन्त्र (फट्) से करे; किंतु उसका अभ्युक्षण कवच-मन्त्र (हुम्) से करना चाहिये। खड्गसे कुण्डका खात उद्धार, पूरण और समता करे। कवच (हुम्) से उसका अभिषेक तथा शरमन्त्र (फट्) से भूमिको कूटनेका कार्य करे। सम्मार्जन, उपलेपन, कलात्मक रूपकी कल्पना, त्रिसूत्री-परिधान तथा अर्चन भी सदा कवच-मन्त्रसे ही करना चाहिये। कुण्डके उत्तरमें तीन रेखा करे। एक रेखा ऐसी खींचे, जो पूर्वाभिमुखी हो और ऊपरसे नीचेकी ओर गयी हो। कुश अथवा त्रिशूलसे रेखा करनी चाहिये। अथवा उन सभी रेखाओंमें उलट-फेर भी किया जा सकता है ॥ १-५॥
अस्त्र-मन्त्र (फट्) का उच्चारण करके वज्रीकरणकी क्रिया करे। 'नमः' का उच्चारण करके कुशोंद्वारा चतुष्पथका न्यास करे। कवच- मन्त्र (हुम्) बोलकर अक्षपात्रका और हृदय मन्त्र (नमः) से विष्टरका स्थापन करे। 'वागीश्वर्यै नमः।' 'ईशाय नमः'- ऐसा बोलकर वागीश्वरी देवी तथा ईशका आवाहन एवं पूजन करे। इसके बाद अच्छे स्थानसे शुद्धपात्रमें रखी हुई अग्निको ले आवे। उसमेंसे 'क्रव्यादमग्निं प्रहिणोमि दूरम्०' (शु० यजु० ३५।१९) इत्यादि मन्त्रके उच्चारणपूर्वक क्रव्यादके अंशभूत अग्निकणको निकाल दे। फिर निरीक्षण आदिसे शोधित औदर्य, ऐन्दव तथा भौत - इन त्रिविध अग्नियोंको एकत्र करके, 'ॐ हूं वह्निचैतन्याय नमः।' का उच्चारण करके अग्निबीज (रं) के साथ स्थापित करे ॥ ६-८ई ॥
संहिता-मन्त्रसे अभिमन्त्रित, धेनुमुद्राकें प्रदर्शनपूर्वक अमृतीकरणकी क्रियासे संस्कृत, अस्त्र-मन्त्रसे सुरक्षित तथा कवच-मन्त्रसे अवगुण्ठित एवं पूजित अग्निको कुण्डके ऊपर प्रदक्षिणा- क्रमसे तीन बार घुमाकर, 'यह भगवान् शिवका बीज है' - ऐसा चिन्तन करके ध्यान करे कि 'वागीश्वरदेवने इस बीजको वागीश्वरीके गर्भमें स्थापित किया है।' इस ध्यानके साथ मन्त्र- साधक दोनों घुटने पृथ्वीपर टेककर नमस्कारपूर्वक उस अग्निको अपने सम्मुख कुण्डमें स्थापित कर दे। तत्पश्चात् जिसके भीतर बीजस्वरूप अग्निका आधान हो गया है, उस कुण्डके नाभिदेशमें कुशोंद्वारा परिसमूहन करे। परिधान-सम्भार, शुद्धि, आचमन एवं नमस्कारपूर्वक गर्भाग्निका पूजन करके उस गर्भज अग्निकी रक्षाके लिये अस्त्र- मन्त्रसे भावनाद्वारा ही वागीश्वरीदेवीके पाणिपल्लवमें कङ्कण (या रक्षासूत्र) बाँधे ॥ ९-१३३ ॥ सद्योजात-मन्त्रसे गर्भाधानके उद्देश्यसे अग्निका पूजन करके हृदय मन्त्रसे तीन आहुतियाँ दे। फिर भावनाद्वारा ही तृतीय मासमें होनेवाले पुंसवन- संस्कारकी सिद्धिके लिये वामदेवमन्त्रद्वारा अग्निकी पूजा करके, 'शिरसे स्वाहा।' बोलकर तीन आहुतियाँ दे। इसके बाद उस अग्निपर जलबिन्दुओंसे छींटा दे। तदनन्तर छठे मासमें होनेवाले सीमन्तोन्नयन-संस्कारकी भावना करके, अघोर- मन्त्रसे अग्निका पूजन करके 'शिखायै वषट्।' का उच्चारण करते हुए तीन आहुतियाँ दे तथा शिखा-मन्त्रसे ही मुख आदि अङ्गोंकी कल्पना करे। मुखका उद्घाटन एवं प्रकटीकरण करे। तत्पश्चात् पूर्ववत् दसवें मासमें होनेवाले जातकर्म एवं नरकर्मकी भावनासे तत्पुरुष मन्त्रद्वारा दर्भ आदिसे अग्निका पूजन एवं प्रज्वलन करके गर्भमलको दूर करनेवाला स्नान करावे तथा ध्यानद्वारा देवीके हाथमें सुवर्ण-बन्धन करके हृदय-मन्त्रसे पूजन करे। फिर सूतककी तत्काल निवृत्तिके लिये अस्त्र-मन्त्रद्वारा अभिमन्त्रित जलसे अभिषेक करे ॥ १४-१९॥ 
कुण्डका बाहरकी ओरसे अस्त्र-मन्त्रके उच्चारणपूर्वक कुशोंद्वारा ताडन या मार्जन करे। फिर 'हुम्' का उच्चारण करके उसे जलसे सींचे। तत्पश्चात् कुण्डके बाहर मेखलाओंपर अस्त्र- मन्त्रसे उत्तर और दक्षिण दिशाओंमें पूर्वाग्र तथा पूर्व और पश्चिम दिशाओंमें उत्तराग्र कुशाओंको बिछावे। उनपर हृदय-मन्त्रसे परिधि विष्टर (आठों दिशाओंमें आसनविशेष) स्थापित करे। इसके बाद सद्योजातादि पाँच मुख सम्बन्धी मन्त्रोंसे तथा अस्त्र-मन्त्रसे नालच्छेदनके उद्देश्यसे पाँच समिधाओंके मूलभागको घीमें डुबोकर उन पाँचोंकी आहुति दे। तदनन्तर ब्रह्मा, शंकर, विष्णु और अनन्तका दूर्वा और अक्षत आदिसे पूजन करे। पूजनके समय उनके नामके अन्तमें 'नमः' जोड़कर उच्चारण करे। यथा- 'ब्रह्मणे नमः।' 'शंकराय नमः।' 'विष्णवे नमः।' 'अनन्ताय नमः ।' फिर कुण्डके चारों ओर बिछे हुए पूर्वोक्त आठ विष्टरोंपर पूर्वादि दिशाओंमें क्रमशः इन्द्र, अग्नि, यम, निर्ऋति, वरुण, वायु, कुबेर और ईशानका आवाहन और स्थापन करके यह भावना करे कि उन सबका मुख अग्निदेवकी ओर है। फिर उन सबकी अपनी-अपनी दिशामें पूजा करे। पूजाके समय उनके नाम मन्त्रके अन्तमें 'नमः' जोड़कर बोले। यथा- 'इन्द्राय नमः ।' इत्यादि ॥ २० - २३ई ॥
इसके बाद उन सब देवताओंको भगवान् शिवकी यह आज्ञा सुनावे - 'देवताओ ! तुम सब लोग विघ्नसमूहका निवारण करके इस बालक (अग्नि) का पालन करो।' तदनन्तर ऊर्ध्वमुख खुक् और स्रुवको लेकर उन्हें बारी-बारीसे तीन बार अग्निमें तपावे। फिर कुशके मूल, मध्य और अग्रभागसे उनका स्पर्श करावे। कुशसे स्पर्श कराये हुए स्थानोंमें क्रमशः आत्मतत्त्व, विद्यातत्त्व और शिवतत्त्व-इन तीनोंका न्यास करे। न्यास- वाक्य इस प्रकार हैं- 'ॐ हां आत्मतत्त्वाय नमः।' 'ॐ ह्रीं विद्यातत्त्वाय नमः।' 'ॐ हूँ शिवतत्त्वाय नमः ।'॥ २४-२६ ॥
तत्पश्चात् स्रुक्में 'नमः' के साथ शक्तिका और सुवमें शिवका न्यास करे। यथा- 'शक्त्यै नमः। 'शिवाय नमः।' फिर तीन आवृत्तिमें फैले हुए रक्षासूत्रसे सुक् और खुव दोनोंके ग्रीवाभागको आवेष्टित करे। इसके बाद पुष्पादिसे उनका पूजन करके अपने दाहिने भागमें कुशोंके ऊपर उन्हें रख दे। फिर गायका घी लेकर, उसे अच्छी तरह देख-भालकर शुद्ध कर ले और अपने स्वरूपके ब्रह्ममय होनेकी भावना करके, उस घीके पात्रको हाथमें लेकर हृदय मन्त्रसे कुण्डके ऊपर अग्निकोणमें घुमाकर, पुनः अपने स्वरूपके विष्णुमय होनेकी भावना करे। तत्पश्चात् घृतको ईशानकोणमें रखकर कुशाग्रभागसे घी निकाले और 'शिरसे स्वाहा।' एवं 'विष्णवे स्वाहा।' बोलकर भगवान् विष्णुके लिये उस घृतबिन्दुकी आहुति दे। अपने स्वरूपके रुद्रमय होनेकी भावना करके, कुण्डके नाभिस्थानमें घृतको रखकर उसका आप्लावन करे ॥ २७-३१ ॥
फैलाये हुए अँगूठेसे लेकर तर्जनीतककी लंबाईको 'प्रादेश' कहते हैं।) प्रादेश बराबर लंबे दो कुशोंको अङ्गुष्ठ तथा अनामिका- इन दो अँगुलियोंसे पकड़कर उनके द्वारा अस्त्र (फट्) के उच्चारणपूर्वक अग्निके सम्मुख घीको प्रवाहित करे। इसी प्रकार हृदय-मन्त्र (नमः) का उच्चारण करके अपने सम्मुख भी घृतका आप्लावन करे। 'नमः' के उच्चारणपूर्वक हाथमें लिये हुए कुशके दग्ध हो जानेपर उसे शस्त्र-क्षेप (फट्के उच्चारण) के द्वारा पवित्र करे। एक जलते हुए कुशसे उसकी नीराजना (आरती) करके फिर दूसरे कुशसे उसे जलावे। उस जले हुए कुशको अस्त्र- मन्त्रसे पुनः अग्निमें ही डाल दे। तत्पश्चात् घृतमें एक प्रादेश बराबर कुश छोड़े, जिसमें गाँठ लगायी गयी हो। फिर घीमें दो पक्षों तथा इडा आदि तीन नाड़ियोंकी भावना करे। इडा आदि तीनों भागोंसे क्रमशः सुवद्वारा घी लेकर उसका होम करे। 'स्वा' का उच्चारण करके खुवावस्थित घीको अग्निमें डाले और 'हा' का उच्चारण करके हुतशेष घीको उसे डालनेके लिये रखे हुए पात्रविशेषमें छोड़ दे। अर्थात् 'स्वाहा' बोलकर क्रमशः दोनों कार्य (अग्निमें हवन और शेषका पात्रविशेषमें प्रक्षेप) करे ॥ ३२-३६ ॥
प्रथम इडाभागसे घी लेकर 'ॐ हामग्नये स्वाहा।' इस मन्त्रका उच्चारण करके घीका अग्निमें होम करे और हुतशेषका पात्रविशेषमें प्रक्षेप करे। इसी प्रकार दूसरे पिङ्गलाभागसे घी लेकर 'ॐ हां सोमाय स्वाहा।' बोलकर घीमें आहुति दे और शेषका पात्रविशेषमें प्रक्षेप करे। फिर 'सुषुम्णा' नामक तृतीय भागसे घी लेकर 'ॐ हामग्नीषोमाभ्यां स्वाहा।' बोलकर सुवाद्वारा घी अग्निमें डाले और शेषका पात्रविशेषमें प्रक्षेपण करे। तत्पश्चात् बालक अग्निके मुखमें नेत्रत्रयके स्थानविशेषमें तीनों नेत्रोंका उद्घाटन करनेके लिये घृतपूर्ण सुवद्वारा निम्नाङ्कित मन्त्र बोलकर अग्निमें चौथी आहुति दे-' ॐ हामग्नये स्विष्टकृते स्वाहा' ।। ३७ - ३९ ॥
तत्पश्चात् (पहले अध्यायमें बताये अनुसार) 'ॐ हां हृदयाय नमः।' इत्यादि छहों अङ्ग- सम्बन्धी मन्त्रोंद्वारा घीको अभिमन्त्रित करके धेनुमुद्राद्वारा जगावे। फिर कवच-मन्त्र (हुम्)-से अवगुण्ठित करके शरमन्त्र (फट्) से उसकी रक्षा करे। इसके बाद हृदय मन्त्रसे घृतबिन्दुका उत्क्षेपण करके उसका अभ्युक्षण एवं शोधन करे। साथ ही शिवस्वरूप अग्निके पाँच मुखोंके लिये अभिघार-होम, अनुसंधान होम तथा मुखोंके एकीकरण-सम्बन्धी होम करे। अभिघार-होमकी विधि यों है-'ॐ हां सद्योजाताय स्वाहा। ॐ हां वामदेवाय स्वाहा। ॐ हां अघोराय स्वाहा। ॐ हां तत्पुरुषाय स्वाहा। ॐ हां ईशानाय स्वाहा।' - इन पाँच मन्त्रोंद्वारा सद्योजातादि पाँच मुखोंके लिये अलग-अलग क्रमशः घीकी एक-एक आहुति देकर उन मुखोंको अभिघारित- घीसे आप्लावित करे। यही मुखाभिघार-सम्बन्धी होम है। तत्पश्चात् दो-दो मुखोंके लिये एक साथ आहुति दे; यही मुखानुसंधान होम है। यह होम निम्नाङ्कित मन्त्रोंसे सम्पन्न करे- 'ॐ हां सद्योजातवामदेवाभ्यां स्वाहा। ॐ हां वामदेवाघोराभ्यां स्वाहा। ॐ हां अघोरतत्पुरुषाभ्यां स्वाहा। ॐ हां तत्पुरुषेशानाभ्यां स्वाहा।' ॥ ४०-४४॥
तदनन्तर कुण्डमें अग्निकोणसे वायव्यकोणतक तथा नैऋत्यकोणसे ईशानकोणतक घीकी अविच्छिन्न धाराद्वारा आहुति देकर उक्त पाँचों मुखोंकी एकता करे। यथा 'ॐ हां सद्योजातवामदेवाघोर- तत्पुरुषेशानेभ्यः स्वाहा।' इस मन्त्रसे पाँचों मुखोंके लिये एक ही आहुति देनेसे उन सबका एकीकरण होता है। इस प्रकार इष्टमुखमें सभी मुखोंका अन्तर्भाव होता है, अतः वह एक ही मुख उन सभी मुखोंका आकार धारण करता है- उन सबके साथ उसकी एकता हो जाती है। इसके बाद कुण्डके ईशानकोणमें अग्निकी पूजा करके, अस्त्र-मन्त्रसे तीन आहुतियाँ देकर अग्निका नामकरण करे- "हे अग्निदेव! तुम सब प्रकारसे शिव हो, तुम्हारा नाम 'शिव' है।" इस प्रकार नामकरण करके नमस्कारपूर्वक, पूजित हुए माता-पिता वागीश्वरी एवं वागीश्वर अथवा शक्ति एवं शिवका अग्निमें विसर्जन करके उनके लिये विधिपूरक पूर्णाहुति दे। मूल-मन्त्रके अन्तमें 'बौषद्' पद जोड़कर (यथा-ॐ नमः शिवाय वौषट्। - ऐसा कहकर) शिव और शक्तिके लिये विधिपूर्वक पूर्णाहुति देनी चाहिये। तत्पश्चात् हृदय-कमलमें अङ्ग और सेनासहित परम तेजस्वी शिवका पूर्ववत् आवाहन करके पूजन करे और उनकी आज्ञा लेकर उन्हें पूर्णतः तृप्त करे ॥ ४५-४९ ॥
यज्ञाग्नि तथा शिवका अपने साथ नाडीसंधान करके अपनी शक्तिके अनुसार मूल-मन्त्रसे अङ्गङ्ग्रेसहित दशांश होम करे। घी, दूध और मधुका एक-एक 'कर्ष' (सोलह माशा) होम करना चाहिये। दहीकी आहुतिकी मात्रा एक 'सितुही' बतायी गयी है। दूधकी आहुतिका मान एक 'पसर' है। सभी भक्ष्य पदार्थों तथा लावाकी आहुतिकी मात्रा एक-एक 'मुट्ठी' है। मूलके तीन टुकड़ोंकी एक आहुति दी जाती है। फलकी आहुति उसके अपने ही प्रमाणके अनुसार दी जाती है, अर्थात् एक आहुतिमें छोटा हो या बड़ा एक फल देना चाहिये। उसे खण्डित नहीं करना चाहिये। अन्नकी आहुतिका मान आधा ग्रास है। जो सूक्ष्म किसमिस आदि वस्तुएँ हैं, उन्हें एक बार पाँचकी संख्यामें लेकर होम करना चाहिये। ईखकी आहुतिका मान एक 'पोर' है। लताओंकी आहुतिका मान दो-दो अङ्गलका टुकड़ा है। पुष्प और पत्रकी आहुति उनके अपने ही मानसे दी जाती है, अर्थात् एक आहुतिमें पूरा एक फूल और पूरा एक पत्र देना चाहिये। समिधाओंकी आहुतिका मान दस अङ्गुल है कपूर, चन्दन, केसर और कस्तूरीसे बने हुए दक्ष कर्दम (अनुलेपविशेष) की मात्रा एक कलाय (मटर या केराव) के बराबर है। गुग्गुलकी मात्रा बेरके बीजके बराबर होनी चाहिये। कंदोंके आठवें भागसे एक आहुति दी जाती है। इस प्रकार विचार करके विधिपूर्वक उत्तम होम करे। इस तरह प्रणव तथा बीज-पदोंसे युक्त मन्त्रोंद्वारा होम-कर्म सम्पन्न करना चाहिये ।। ५५-५६ ॥
तदनन्तर घीसे भरे हुए सुक्के ऊपर अधोमुख स्रुवको रखकर सुक्के अग्रभागमें फूल रख दे। फिर बायें और दायें हाथसे उन दोनोंको शङ्खकी मुद्रासे पकड़े। इसके बाद शरीरके ऊपरी भागको उन्नत रखते हुए उठकर खड़ा हो जाय। पैरोंको समभावसे रखे। लुक् और स्रुव दोनोंके मूलभागको अपनी नाभिमें टिका दे। नेत्रोंको स्रुक्के अग्र- भागपर ही स्थिरतापूर्वक जमाये रखे। ब्रह्मा आदि कारणोंका त्याग करते हुए भावनाद्वारा सुषुम्णा नाड़ीके मार्गसे निकलकर ऊपर उठे। लुक्-स्रुवके मूलभागको नाभिसे ऊपर उठाकर बायें स्तनके पास ले आवे। अपने तन-मनसे आलस्यको दूर रखे तथा (ॐ नमः शिवाय वौषट्। - इस प्रकार) मूल मन्त्रका वौषट् पर्यन्त अस्पष्ट (मन्द स्वरसे) उच्चारण करे और उस घीको जौकी-सी पतली धाराके साथ अग्निमें होम दे इसके बाद आचमन, चन्दन और ताम्बूल आदि देकर भक्तिभावसे भगवान् शिवके ऐश्वर्यकी वन्दना करते हुए उनके चरणोंमें उत्तम (साष्टाङ्ग) प्रणाम करे। फिर अग्निकी पूजा करके 'ॐ हः अस्त्राय फट्।' के उच्चारणपूर्वक संहारमुद्राके द्वारा शंवरोंका आहरण करके इष्टदेवसे 'भगवन्! मेरे अपराधको क्षमा करें' - ऐसा कहकर हृदय मन्त्रसे पूरक प्राणायामके द्वारा उन तेजस्वी परिधियोंको बड़ी श्रद्धाके साथ अपने हृदयकमलमें स्थापित करे ॥ ५७ -५३ ॥
सम्पूर्ण पाक (रसोई) से अग्रभाग निकालकर कुण्डके समीप अग्निकोणमें दो मण्डल बनाकर एकमें अन्तर्बलि दे और दूसरेमें बाह्य-बलि। प्रथम मण्डलके भीतर पूर्व दिशामें 'ॐ हां रुद्रेभ्यः स्वाहा।'- इस मन्त्रसे रुद्रोंके लिये बलि (उपहार) अर्पित करे। दक्षिण दिशामें ॐ हां मातृभ्यः स्वाहा।' कहकर मातृकाओंके लिये, पश्चिम दिशामें 'ॐ हां गणेभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर गणोंके लिये, उत्तर दिशामें 'ॐ हां यक्षेभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' कहकर यक्षोंके लिये, ईशानकोणमें 'ॐ हां ग्रहेभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर ग्रहोंके लिये, अग्निकोणमें 'ॐ हां असुरेभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर असुरोंके लिये, नैऋत्यकोणमें ॐ हां रक्षोभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर राक्षसोंके लिये, वायव्यकोणमें 'ॐ हां नागेभ्यः स्वाहा इसी तरह 'ॐ हां राशिभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर अग्निकोणमें राशियोंके लिये, 'ॐ हां विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा तेभ्योऽयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर नैऋत्यकोणमें विश्वेदेवोंके लिये तथा 'ॐ हां क्षेत्रपालाय स्वाहा तस्मा अयं बलिरस्तु।' ऐसा कहकर पश्चिममें क्षेत्रपालको बलि दे ! तदनन्तर दूसरे बाह्य-मण्डलमें पूर्व आदि दिशाओंके क्रमसे इन्द्र, अग्नि, यम, निरृति, जलेश्वर वरुण, वायु, धनरक्षक कुबेर तथा ईशानके लिये बलि समर्पित करे। फिर ईशानकोणमें 'ॐ ब्रह्मणे नमः स्वाहा।' कहकर ब्रह्माके लिये तथा नैऋत्यकोणमें 'ॐ विष्णवे नमः स्वाहा।' कहकर भगवान् विष्णुके लिये बलि दे। मण्डलसे बाहर काक आदिके लिये भी बलि देनी चाहिये। आन्तर और बाह्य-दोनों बलियोंमें उपयुक्त होनेवाले मन्त्रोंको संहारमुद्राके द्वारा अपने-आपमें समेट ले ॥ ६९- ६६॥
इस प्रकार आदि आग्नेय महापुराणमें 'शिवपूजाके अङ्गभूत होमकी विधिका निरूपण' नामक पचहत्तरवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ ७५ ॥
  • यहाँ भी पढ़े क्लिक कर के-

टिप्पणियाँ