अग्नि पुराण - अठासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 88 Chapter !

अग्नि पुराण - अठासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 88 Chapter !

अग्नि पुराण अठासीवाँ अध्याय निर्वाण-दीक्षाकी अवशिष्ट विधिका वर्णन ! निर्वाणदीक्षाकथनं !

अग्नि पुराण - अठासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 88 Chapter !

अग्नि पुराण - अठासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 88 Chapter !

ईश्वर उवाच
सन्धानं शान्त्यतीतायाः शान्त्या सार्धं विशुद्धया ।
कुर्वीत पूर्ववत्तत्र तत्त्ववर्णादि तद् यथा ॥००१॥

ॐ हीं क्षौं हौं हां इति सन्धानानि
उभौ शक्तिशिवौ तत्त्वे भुवनाष्टकसिद्धिकं ।
दीपकं रोचिकञ्चैव मोचकं चोर्ध्वगामि च ॥००२॥

व्योमरूपमनाथञ्च स्यादनाश्रितनष्टमं ।
ओङ्कारपदमीशाने मन्त्रो वर्णाश् च षोडश ॥००३॥

अकारादिविसर्गान्ता वीजेन देहकारकौ ।
कुहूश् च शङ्खिनी नाड्यौ देवदत्तधनञ्जयौ ॥००४॥

मरुतौ स्पर्शनं श्रोत्रं इन्द्रिये विषयो नभः ।
शब्दो गुणो ऽस्यावस्था तु तुर्यातीता तु पञ्चमी ॥००५॥

हेतुः सदाशिवो देव इति तत्त्वादिसञ्चयं ।
सञ्चिन्त्य शान्त्यतीताख्यं विदध्यात्ताडनादिकं ॥००६॥

कलापाशं समाताड्य फडन्तेन विभिद्य च ।
प्रविश्यान्तर् नमो ऽन्तेन फडन्तेन वियोजयेत् ॥००७॥

शिखाहृत्सम्पुटीभूतं स्वाहान्तं सृणिमुद्रया ।
पूरकेण समाकृष्य पाशं मस्तकसूत्रतः ॥००८॥

कुम्भकेन समादाय रेचकेनोद्भवाख्यया ।
हृत्सम्पुटनमो ऽन्तेन वह्निं कुण्डे निवेशयेत् ॥००९॥

अस्याः पूजादिकं सर्वं निवृत्तेरिव साधयेत् ।
सदाशिवं समावाह्य पूजयित्वा प्रतर्प्य च ॥०१०॥

सदा ख्याते ऽधिकारे ऽस्मिन् मुमुक्षुं दीक्षयाम्यहं ।
भाव्यं त्वयानुकूलेन भक्त्या विज्ञापयेदिति ॥०११॥

पित्रोरावाहनं पूजां कृत्वा तर्पणसन्निधी ।
हृत्सम्पुटात्मवीजेन शिष्यं वक्षसि ताडयेत् ॥०१२॥

ॐ हां हूं हं फट्
प्रविश्य चाप्यनेनैव चैतन्यं विभजेत्ततः ।
शस्त्रेण पाशसंयुक्तं ज्येष्ठयाङ्कुशमुद्रया ॥०१३॥

ॐ हां हूं हं फट्
स्वाहान्तेन तदाकृष्य तेनैव पुटितात्मना ।
गृहीत्वा तन्नमो ऽन्तेन निजात्मनि नियोजयेत् ॥०१४॥

ॐ हां हं हीं आत्मने नमः
पूर्ववत् पितृसंयोगं भावयित्वोद्भवाख्यया ।
वामया तदनेनैव देव्या गर्भे नियोजयेत् ॥०१५॥

गर्भाधानादिकं सर्वं पूर्वोक्तविधिना चरेत् ।
मूलेन पाशशैथिल्ये निष्कृत्यैव शतं जपेत् ॥०१६॥

मलशक्तितिरोधाने पाशानाञ्च वियोजने ।
पञ्चपञ्चाहुतीर्दद्यादायुधेन यथा पुरा ॥०१७॥

पाशानायुधमन्त्रेण सप्रवाराभिजप्तया ।
छिन्द्यादस्त्रेण कर्तर्या कलावीजयुजा यथा ॥०१८॥

ॐ हां शान्त्यतीतकलापाशाय हः हूं फट्
विसृज्य वर्तुलीकृत्य पाशानस्त्रेण पूर्ववत् ।
घृतपूर्णे श्रुवे दत्वा कलास्त्रेणैव होमयेत् ॥०१९॥

अस्त्रेण जुहुयात् पज्च पाशाङ्कुशनिवृत्तये ।
प्रायश्चित्तनिषेधार्थं दद्यादष्टाहुतीस्ततः ॥०२०॥

सदाशिवं हृदावाह्य कृत्वा पूजनतर्पणे ।
पूर्वोक्तविधिना कुर्यादधिकारसमर्पणं ॥०२१॥

ॐ हां सदाशिव मनोविन्दु शुल्कं गृहाण स्वाहा
निःशेषदग्धपाशस्य पशोरस्य सदाशिव ।
बन्धाय न त्वया स्थेयं शिवाज्ञां श्रावयेदिति ॥०२२॥

मूलेन जुहुयात् पूर्णां विसृजेत्तु सदाशिवं ।
ततो विशुद्धमात्मानं शरच्चन्द्रमिवोदितं ॥०२३॥

संहारमुद्रया रौद्र्या संयोज्य गुरुरात्मनि ।
कुर्वीत शिष्यदेहस्थमुद्धृत्योद्भवमुद्रया ॥०२४॥

दद्यादाप्यायनायास्य मस्तके ऽर्घ्याम्बुविन्दुकं ।
क्षमयित्वा महाभक्त्या पितरौ विसृजेत्तथा ॥०२५॥

खेदितौ शिष्यदीक्षायै यन्मया पितरौ युवां ।
कारुण्यनान्मोक्षयित्वा तद्व्रज त्वं स्थानमात्मनः ॥०२६॥

शिखामन्त्रितकर्तर्या बोधशक्तिस्वरूपिणीं ।
शिखां छिद्याच्छिवास्त्रेण शिष्यस्य चतुरङ्गुलां ॥०२७॥

ॐ क्लीं शिखायै हूं फट्ॐ  हः अस्त्राय हूं फट्
स्रुचि तां घृतपूर्णायां गोविड्गोलकमध्यगां ।
संविधायास्त्रमन्त्रेण हूं फडन्तेन होमयेत् ॥०२८॥

ॐ हौं हः अस्त्राय हूं फट्
प्रक्षाल्य स्रुक्स्रुवौ शिष्यं संस्नाप्याचम्य च स्वयं ।
योजनिकास्थानमात्मानं शस्त्रमन्त्रेण ताडयेत् ॥०२९॥

वियोज्याकृष्य सम्पूज्य पूर्ववद् द्वादशान्ततः ।
आत्मीयहृदयाम्भोजकर्णिकायां निवेशयेत् ॥०३०॥

पूरितं श्रुवमाज्येन विहिताधोमुखश्रुचा ।
नित्योक्तविधिना।अदाय शङ्खसन्निभमुद्रया ॥०३१॥

प्रसारितशिरोग्रीवो नादोच्चारानुसारतः ।
समदृष्टिशिवश्चान्तः परभावसमन्वितः ॥०३२॥

कुम्भमण्डलवह्निभ्यः शिष्यादपि निजात्मनः ।
गृहीत्वा षड्विधविधानं श्रुगग्रे प्राणनाडिकं ॥०३३॥

सञ्चिन्त्य विन्दुवद् ध्यात्वा क्रमशः सप्तधा यथा ।
प्रथमं प्राणसंयोगस्वरूपमपरन्ततः ॥०३४॥

हृदयादिक्रमोच्चारविसृष्टं मन्त्रसञ्ज्ञकं ।
पूरकं कुम्भकं कृत्वा व्यादाय वदनं मनाक् ॥०३५॥

सुषुम्णानुगतं नादस्वरूपन्तु तृतीयकं ।
सप्तमे कारणे त्यागात्प्रशान्तविखरं लयः ॥०३६॥

शक्तिनादोर्ध्वसञ्चारस्तच्छक्तिविखरं मतं ।
प्राणस्य निखिलस्यापि शक्तिप्रमेयवर्जितं ॥०३७॥

तत्कालविखरं षष्ठं शक्त्यतीतञ्च सप्तमं ।
तदेतद् योजनास्थानं विखरन्तत्त्वसञ्ज्ञकं ॥०३८॥

पूरकं कुम्भकं कृत्वा व्यादाय वदनं मनाक् ।
शनैर् उदीरयन् मूलं कृत्वा शिष्यात्मनो लयं ॥०३९॥

हकारे तडिदाकारे षडध्वजप्राणरूपिणि ।
उकारं परतो नाभेर्वितस्तिं व्याप्य संस्थितं ॥०४०॥

ततः परं मकारन्तु हृदयाच्चतुरङ्गुलं ।
ओङ्कारं वाचकं विष्णोस्ततो ऽष्टाङ्गुलकण्ठकं ॥०४१॥

चतुरङ्गुलतालुस्थं मकारं रुद्रवाचकं ।
तद्वल्ललाटमध्यस्थं विन्दुमीश्वरवाचकं ॥०४२॥

नादं सदाशिवं देवं ब्रह्मरन्ध्रावसानकं ।
शक्तिं च ब्रह्मरन्ध्रस्थां त्यजन्नित्यमनुक्रमात् ॥०४३॥

दिव्यं पिपीलिकास्पर्शं तस्मिन्नेवानुभूय च ।
द्वादशान्ते परे तत्त्वे परमानन्दलक्षणे ॥०४४॥

भावशून्ये मनो ऽतीते शिवे नित्यगुणोदये ।
विलीय मानसे तस्मिन् शिष्यात्मानं विभावयेत् ॥०४५॥

विमुञ्चन् सर्पिषो धारां ज्वालान्ते ऽपि परे शिवे ।
योजनिकास्थिरत्वाय वौषडन्तशिवाणुना ॥०४६॥

दत्वा पूर्णां विधानेन गुणापदानमचरेत् ।
ॐ हां आत्मने सर्वज्ञो भव स्वाहा । 
ॐ हां आत्मने परितृप्तो भव स्वाहा । 
ॐ ह्रूं आत्मने3 अनादिबोधो भव स्वाहा । 
ॐ हौं आत्मने स्वतन्त्रो भव स्वाहा । 
ॐ हौं आत्मन्अ लुप्तशक्तिर्भव स्वाहा । 
ॐ हः आत्मनेअनन्तशक्तिर्भव स्वाहा

इत्थं षड्गुणमात्मानं गृहीत्वा परमाक्षरात् ॥०४७॥
विधिना भावनोपेतः शिष्यदेहे नियोजयेत् ।

तीव्राणुशक्तिसम्पातजनितश्रमशान्तये ॥०४८॥
शिष्यमूर्धनि विन्यस्येदर्घ्यादमृतविन्दुकं ।

प्रणमय्येशकुम्भादीन् शिवाद्दक्षिणमण्डले6 ॥०४९॥
सौम्यवक्त्रं व्यवस्थाप्य शिष्यं दक्षिणमात्मनः ।

त्वयैवानुगृहीतो ऽयं मूर्तिमास्थाय मामकीं ॥०५०॥
देवे वह्नौ गुरौ तस्माद्भक्तिं चाप्यस्य वर्धय ।

इति विज्ञाप्य देवेशं प्रणम्य च गुरुः स्वयं ॥०५१॥
श्रेयस्तवास्त्विति ब्रूयादाशिषं शिष्यमादरात् ।

ततः परमया भक्त्या दत्वा देवे ऽष्टपुष्पिकां ।०५२।
पुत्रकं शिवकुम्भेन संस्नाप्य विसृजेन्मखं ॥०५२॥

इत्य् आदिमहापुराणे आग्नेये निर्वाणदीक्षासमापनं नाम अष्टाशीतितमो ऽध्यायः

अग्नि पुराण - अठासीवाँ अध्याय !-हिन्दी मे -Agni Purana - 88 Chapter!-In Hindi

भगवान् शंकर कहते हैं- स्कन्द ! विशुद्ध शान्तिकलाके साथ शान्त्यतीतकलाका संधान करे। उसमें भी पूर्ववत् तत्त्व और वर्ण आदिका चिन्तन करना चाहिये, जैसा कि नीचे बताया जाता है। संधानकालमें इस मन्त्रका उच्चारण करे -' ॐ हां हाँ हूं हां।' शान्त्यतीतकलामें शिव और शक्ति- ये दो तत्त्व हैं। आठ भुवन हैं, जिनके नाम इस प्रकार हैं- इन्धक, दीपक, रोचक, मोचक, ऊर्ध्वगामी, व्योमरूप, अनाथ और आठवाँ अनाश्रित। ॐकार पद है, ईशान मन्त्र है, अकारसे लेकर विसर्गतक सोलह अक्षर हैं, नाद और हकार ये दो बीज हैं, कुहू और शङ्खिनी - दो नाड़ियाँ हैं, देवदत्त और धनञ्जय-दो प्राणवायु हैं, वाक् और श्रोत्र- दो इन्द्रियाँ हैं, शब्द विषय है, गुण भी वही है और अवस्था पाँचवीं तुरीयातीता है॥१-६॥
सदाशिव देव ही एकमात्र हेतु हैं। इस तत्त्वादिसंचयकी शान्त्यतीतकलामें स्थिति है, ऐसा चिन्तन करके ताड़न आदि कर्म करे। 'फडन्त' मन्त्रसे कला-पाशका ताड़न और बोधन करके नमस्कारान्त मन्त्रसे शिष्यके अन्तःकरणमें प्रवेश करे। इसके बाद फडन्त मन्त्रसे जीवचैतन्यको पाशसे वियुक्त करे। 'वषद्' और 'नमः' पदोंसे सम्पुटित, स्वाहान्त मन्त्रका उच्चारण करके, अङ्कुशमुद्रा तथा पूरक प्राणायामद्वारा पाशका मस्तकसूत्रसे आकर्षण करके, कुम्भक प्राणायामद्वारा उसे लेकर, रेचक प्राणायाम एवं उद्भव-मुद्राद्वारा हृदय मन्त्रसे सम्पुटित नमस्कारान्त-मन्त्रसे उसका अग्रिकुण्डमें स्थापन करे। इसका पूजन आदि सब कार्य निवृत्तिकलाके समान ही सम्पन्न करे। सदाशिवका आवाहन, पूजन और तर्पण करके उनसे भक्तिपूर्वक इस प्रकार निवेदन करे- "भगवन्! इस 'साद' संज्ञक मुमुक्षुको तुम्हारे अधिकारमें दीक्षित करता हूँ। तुम्हें सदा इसके अनुकूल रहना चाहिये" ॥७-१२ ॥ फिर माता-पिताका आवाहन, पूजन एवं तर्पणसंनिधान करके हृदय-सम्पुटित आत्मबीजसे शिष्यके वक्षःस्थलमें ताड़न करे। मन्त्र इस प्रकार है- 'ॐ हां हां हां हः हूं फट्। इसी मन्त्रसे शिष्यके हृदयमें प्रवेश करके अस्त्र-मन्त्रद्वारा पाशयुक्त चैतन्यका उस पाशसे वियोजन करे। फिर ज्येष्ठा अङ्कुश-मुद्राद्वारा सम्पुटित उसी स्वाहान्त मन्त्रसे उसका आकर्षण और ग्रहण करके 'नमोऽन्त' मन्त्रसे उसे अपने आत्मामें नियोजित करे। आकर्षण-मन्त्र तो वही 'ॐ हां हां हां हः हूं फट्।' है, परंतु आत्म-नियोजनका मन्त्र इस प्रकार है - ॐ हां हां हामात्मने नमः।' पूर्ववत् वामा उद्भव-मुद्राद्वारा माता-पिताके संयोगकी भावना करके इसी मन्त्रसे उस जीवचैतन्यका देवीके गर्भमें स्थापन करे। तदनन्तर पूर्वोक्त विधिसे गर्भाधान आदि सब संस्कार करे। पाशबन्धनकी शिथिलताके लिये प्रायश्चित्तके रूपमें मूल-मन्त्रसे सौ आहुतियाँ दे (अथवा मूल मन्त्रका सौ बार जप करे) ॥ १३-२० ॥
मलशक्तिके तिरोधान और पाशोंके वियोजनके निमित्त अस्त्र-मन्त्रसे पूर्ववत् पाँच-पाँच आहुतियाँ दे। कला-सम्बन्धी बीजसे युक्त आयुध-मन्त्रसे सात बार अभिमन्त्रित की हुई कटाररूप अस्त्रसे पाशोंका छेदन करे। उसके लिये मन्त्र इस प्रकार है - ॐ हः हां शान्त्यतीतकलापाशाय हूं फट्।' तदनन्तर अस्त्र-मन्त्रसे पूर्ववत् उन पाशोंको मसलकर, वर्तुलाकार बनाकर, घीसे भरे हुए सुवमें रख दे और कला-सम्बन्धी अस्त्र-मन्त्रके द्वारा ही उसका हवन करे। फिर पाशाङ्कुरकी निवृत्तिके लिये अस्त्र-मन्त्रसे पाँच और प्रायश्चित्त-निषेधके लिये आठ आहुतियाँ दे। इसके बाद हृदय-मन्त्रसे सदाशिवका आवाहन एवं पूजन और तर्पण करके पूर्वोक्त विधिसे अधिकार समर्पण करे। उसका मन्त्र इस प्रकार है-'ॐ हां सदाशिव मनोबिन्दु शुल्कं गृहाण स्वाहा।' ॥ २१-२७ ॥
तत्पश्चात् उन्हें भी निम्नाङ्कित रूपसे शिवकी आज्ञा सुनावे- 'सदाशिव! इस पशुके सारे पाप दग्ध हो गये हैं। अतः अब आपको इसे बन्धनमें डालनेके लिये यहाँ नहीं ठहरना चाहिये।' मूल- मन्त्रसे पूर्णाहुति दे और सदाशिवका विसर्जन करे। तत्पश्चात् गुरु शिष्यके शरत्कालिक चन्द्रमाके समान उदित विशुद्ध जीवात्माको रौद्री संहार- मुद्राके द्वारा अपने आत्मामें संयोजित करके आत्मस्थ कर ले। शिष्यके शरीरस्थ जीवात्माका उद्भव-मुद्राद्वारा उत्थान या उद्धार करके उसके पोषणके लिये शिष्यके मस्तकपर अर्घ्य-जलकी एक बूँद स्थापित करे। इसके बाद परम भक्तिभावसे क्षमा प्रार्थना करके माता-पिताका विसर्जन करे। विसर्जनके समय इस प्रकार कहे- 'मैंने शिष्यको दीक्षा देनेके लिये जो आप दोनों माता-पिताको खेद पहुँचाया है, उसके लिये मुझे कृपापूर्वक क्षमा-दान देकर आप दोनों अपने स्थानको पधारें ॥ २८-३२ ॥
वषट्-मन्त्रसे अभिमन्त्रित कर्तरी (कटार)- द्वारा शिवास्त्रसे शिष्यकी चार अङ्गुल बड़ी बोधशक्तिस्वरूपिणी शिखाका छेदन करे। छेदनके मन्त्र इस प्रकार हैं-'ॐ हूं शिखायै हूं फट् ।' 'ॐ अस्त्राय हूं फट्।' उसे घृतपूर्ण सुक्में रखकर 'हूं फट्' अन्तवाले अस्त्र-मन्त्रसे अग्निमें होम दे। मन्त्र इस प्रकार है - ॐ ॐ हः अस्त्राय हूं फट्।' इसके बाद खुक् और खुवाको धोकर शिष्यको स्नान करवानेके पश्चात् स्वयं भी आचमन करे और योजनिका अथवा योजना | स्थानके लिये अस्त्र-मन्त्रसे अपने-आपका ताड़न करे। तत्पश्चात् वियोजन, आकर्षण और संग्रहण करके पूर्ववत् द्वादशान्त (ललाटके ऊपरी भाग) से जीवचैतन्यको ले आकर अपने हृदय-कमलकी कर्णिकामें स्थापित करे ॥ ३३-३८ ॥
सुक्को घीसे भरकर और उसके ऊपर अधोमुख सुव रखकर शङ्खतुल्य मुद्राद्वारा नित्योक्त विधिसे हाथमें ले। तत्पश्चात् नादोच्चारणके अनुसार मस्तक और ग्रीवा फैलाकर दृष्टिको समभावसे रखते हुए स्थिर, शान्त एवं परमभावसे सम्पन्न हो कलश, मण्डल, अग्नि, शिष्य तथा अपने आत्मासे भी छः प्रकारके अध्वाको ग्रहण करके, सुक्के अग्रभागमें प्राणमयी नाड़ीके भीतर स्थापित करके, उसी भावसे उसका चिन्तन करे। इस प्रकार चिन्तन करके क्रमशः सात प्रकारके विषुवका ध्यान करे। उन सातोंका परिचय इस प्रकार है-पहला 'प्राणसंयोगस्वरूप' है और दूसरा हृदयादि-क्रमसे उच्चारित मन्त्रसंज्ञक है। तीसरा सुषुम्णामें अनुगत 'नाद या नाड़ी' रूप है। नाड़ी-सम्बद्ध नादका जो शक्तिमें लय होना है, उसको 'प्रशान्त-विषुव' कहते हैं। शक्तिमें लीन हुए नादका पुनः उज्जीवन होकर जो ऊपरको संचार और समतामें लय होता है, उसे 'शक्ति' नामक विषुव कहा गया है। सम्पूर्ण नादका शक्तिकी सीमाको लाँधकर उन्मनीमें लीन होना 'काल- विषुव' कहलाता है। यह छठा है। यह शक्तिसे अतीत होता है। सातवाँ विषुव है- 'तत्त्वसंज्ञक'। यही योजना-स्थान है ॥ ३९-४५३ ॥ 
पूरक और कुम्भक करके मुँहको थोड़ा खोलकर धीरे-धीरे मूल मन्त्रका उच्चारण करते हुए भावनाद्वारा शिष्यात्माका लय करे। उसका क्रम यों है-विद्युत्सदृश छहों अध्वाओंके प्राणस्वरूपमें 'फट्कार' का चिन्तन करे। नाभिसे ऊपर एक बित्तेका स्थान 'फट्कार' है, जो प्राणका स्थान माना गया है। उससे ऊपर हृदयसे चार अङ्गुलकी दूरीपर 'अकार' का चिन्तन करना चाहिये (यह ब्रह्माका बोधक है)। उससे आठ अङ्गुल ऊपर कण्ठमें विष्णुका वाचक 'उकार' है, उससे भी चार अङ्गुल ऊँचे तालु- स्थानमें रुद्रवाचक 'मकार' की स्थिति है। इसी प्रकार ललाटके मध्यभागमें ईश्वरवाचक 'बिन्दुका' स्थान है। ललाटसे ऊपर ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्त नादमय सदाशिव देव विराजमान हैं। उनके साथ ही वहाँ उनकी शक्ति भी विद्यमान है। उपर्युक्त तत्त्वोंका क्रमशः चिन्तन और त्याग करते हुए अन्ततोगत्वा शक्तिको भी त्याग दे। वहीं दिव्य पिपीलिका- स्पर्शका अनुभव करके ललाटके ऊपरके प्रदेशमें परम तत्त्व, परमानन्दस्वरूप, भावशून्य, मनोऽतीत, नित्य गुणोदयशाली शिवतत्त्वमें शिष्यात्माके विलीन होनेकी भावना करे ॥ ४६-५२॥ परम शिवमें योजनिकाकी स्थिरताके लिये 'ॐ नमः शिवाय वौषट्।' - इस मन्त्रका उच्चारण करते हुए अग्निकी ज्वालामें घीकी धारा छोड़ता रहे। फिर विधिपूर्वक पूर्णाहुति देकर गुणापादन करे। उसकी विधि इस प्रकार है। निम्नाङ्कित मन्त्रोंको पढ़कर अग्निमें आहुतियाँ दे-
'ॐ हां आत्मन् सर्वज्ञो भव स्वाहा। 'ॐ ह्रीं आत्मन् नित्यतृप्तो भव स्वाहा।' 'ॐ हूं आत्मन् अनादिबोधो भव स्वाहा। " ॐ हैं आत्मन् स्वतन्त्रो भव स्वाहा।' 'ॐ हाँ आत्मन् अलुप्तशक्तिर्भव स्वाहा।" ॐ हः आत्मन् अनन्तशक्तिर्भव स्वाहा। इस प्रकार छः गुणोंसे सम्पन्न आत्माको अविनाशी परमशिवसे लेकर विधिवत् भावनापूर्वक शिष्यके शरीरमें नियोजित करे। तीव्र और मन्द शक्तिपातजनित श्रमकी शान्तिके लिये शिष्यके मस्तकपर न्यासपूर्वक अमृत-बिन्दु अर्पित करे ॥ ५३-५७ ॥
ईशान-कलश आदिके रूपमें पूजित शिवस्वरूप कलशोंको नमस्कार करके दक्षिणमण्डलमें शिष्यको अपने दाहिने उत्तराभिमुख बिठावे और देवेश्वर शिवसे प्रार्थना करे- 'प्रभो! मेरी मूर्तिमें स्थित हुए इस जीवको आपने ही अनुगृहीत किया है; अतः नाथ! देवता, अग्नि तथा गुरुमें इसकी भक्ति बढ़ाइये ' ॥ ५८-५९ ॥
इस प्रकार प्रार्थना करके देवेश्वर शिवको प्रणाम करनेके अनन्तर गुरु स्वयं शिष्यको आदरपूर्वक यह आशीर्वाद दे कि 'तुम्हारा कल्याण हो'। इसके बाद भगवान् शिवको उत्तम भक्तिभावसे आठ फूल चढ़ाकर शिवकलशके जलसे शिष्यको स्नान करवावे और यज्ञका विसर्जन करे ॥ ६०-६१ ॥
इस प्रकार आदि आग्नेय महापुराणमें 'निर्वाण-दीक्षाका वर्णन' नामक अठासीवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ ८८

टिप्पणियाँ