अग्नि पुराण - चौरासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 84 Chapter !

अग्नि पुराण - चौरासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 84 Chapter !

अग्नि पुराण ८४ अध्याय - निर्वाण-दीक्षाके अन्तर्गत निवृत्तिकला-शोधन-विधि ! निर्वाणदीक्षाविधानं !

अग्नि पुराण - चौरासीवाँ अध्याय ! Agni Purana - 84 Chapter !

अग्नि पुराण - चौरासीवाँ अध्याय !-हिन्दी मे -Agni Purana - 84 Chapter!-In Hindi

ईश्वर उवाच
अथ प्रातः समुत्थाय कृतस्ननादिको गुरुः ।
दध्यार्द्रमांसमद्यादेः प्रशस्ताभ्यवहारिता ॥००१॥

गजाश्वरोहणं स्वप्ने शुभं शुक्लांशुकादिकं ।
तैलाभ्यङ्गादिकं हीनं होमो घोरेण शान्तये ॥००२॥

नित्यकर्मद्वयं कृत्वा प्रविश्य मखमण्डपं ।
स्वाचान्तो नित्यवत् कर्म कुर्यान्नैमित्तिके विधौ ॥००३॥

ततः संशोध्य चात्मानं शिवहस्तं तथात्मनि ।
विन्यस्य कुम्भगं प्रार्च्य इन्द्रादीनामनुक्रमात् ॥००४॥

मण्डले स्थण्डिले वापि प्रकुर्वीत शिवर्चनं ।
तर्पणं पूजनं वह्नेः पूर्णान्तं मन्त्रतर्पणं ॥००५॥

दुःखप्रदोषमोषाय शस्त्रेणाष्टाधिकं शतं ।
हुत्वा हूं सम्पुटेनैव विदध्यात् मन्त्रदीपनं ॥००६॥

अन्तर्बलिविधानञ्च मध्ये स्थण्डिलकुम्भयोः ।
कृत्वा शिष्यप्रवेशाय लब्धानुज्ञो वहिर्व्रजेत् ॥००७॥

कुर्यात्समयवत्तत्र मण्डलारोपणादिकं ।
सम्पातहोमं तन्नाडीरूपदर्भकरानुगं ॥००८॥

तत्सन्निधानाय तिस्त्रो हुत्वा मूलाणुना।अहुतीः ।
कुम्भस्थं शिवमभ्यर्च्य पाशसूत्रमुपाहरेत् ॥००९॥

स्वदक्षिणोर्ध्वकायस्य शिष्यस्याभ्यर्चितस्य च ।
तच्छिखायां निबध्नीयात् पादाङ्गुष्ठावलम्बितं ॥०१०॥

तं निवेश्य निवृत्तेस्तु व्याप्तिमालोक्य चेतसा ।
ज्ञेयानि भुवनान्यस्यां शतमष्टाधिकं ततः ॥०११॥

कपालो ऽजश् च बुद्धश् च वज्रदेहः प्रमर्दनः ।
विभूतिरव्ययः शास्ता पिनाकी त्रिदशाधिपः ॥०१२॥

अग्नी रुद्रो हुताशो च पिङ्गलः खादको हरः ।
ज्वलनो दहनो बभ्रुर्भस्मान्तकक्षपान्तकौ ॥०१३॥

याम्यमृत्युहरो धाता विधाता कार्यरञ्जकः ।
कालो धर्मो ऽप्यधर्मश् च संयोक्ता च वियोगकः ॥०१४॥

नैरृतो मारणो हन्ता क्रूरदृष्टिर्भयानकः ।
ऊर्ध्वांशको विरूपाक्षो धूम्रलोहितदंष्ट्रवान् ॥०१५॥

बलश्चातिबलश् चैव पाशहस्तो महाबलः ।
श्वेतश् च जयभद्रश् च दीर्घबाहुर्जलान्तकः ॥०१६॥

वडवास्यश् च भीमश् च दशैते वारुणाः स्मृताः ।
शीघ्रो लघुर्वायुवेगः सूक्ष्मस्तीक्ष्णः क्षपान्तकः ॥०१७॥

पञ्चान्तकः पञ्चशिखः कपर्दी मेघवाहनः ।
जटामुकुटधारी च नानारत्नधरस् तथा ॥०१८॥

निधीशो रूपवान् धन्यो सौम्यदेहः प्रसादकृत् ।
प्रकाशो ऽप्यथ लक्ष्मीवान् कामरूपो दशोत्तरे ॥०१९॥

विद्याधरो ज्ञानधरः सर्वज्ञो वेदपारगः ।
मातृवृत्तश् च पिङ्गाक्षो भूतपालो बलिप्रियः ॥०२०॥

सर्वविद्याविधता च सुखदुःखहरा दश ।
अनन्तः पालको धीरः पातालाधिपतिस् तथा ॥०२१॥

वृषो वृषधरो वीर्यो ग्रसनः सर्वतोमुखः ।
लोहितश् चैव विज्ञेया दश रुद्राः फणिस्थिताः ॥०२२॥

शम्भुर्विभुर्गणाध्यक्षस्त्र्यक्षस्त्रिदशवन्दितः ।
संहारश् च विहारश् च लाभो लिप्सुर्विचक्षणः ॥०२३॥

अत्ता कुहककालाग्निरुद्रो हाटक एव च ।
कुष्माण्डश् चैव सत्यश् च ब्रह्मा विष्णुश् च सप्तमः ॥०२४॥

रुद्रश्चाष्टाविमे रुद्राः कटाहाभ्यन्तरे स्थिताः ।
एतेषामेव नामानि भुवनानामपि स्मरेत् ॥०२५॥

भवोद्भवः सर्वभूतः सर्वभूतसुखप्रदः ।
सर्वसान्निध्यकृद् ब्रह्मविष्णुरुद्रशरार्चितः ॥०२६॥

संस्तुत पूर्वस्थित ॐ साक्षिन् ॐ रुद्रान्तक ॐ पतङ्ग ॐ
शब्द ॐ सूक्ष्म ॐ शिव सर्वसर्वद सर्वसान्निध्यकर
ब्रह्मविष्णुरुद्रकर ॐ नमः शिवाय ॐ नमो नमः
अष्टाविंशति पादानि व्योमव्यापि मनो गुह ।
सद्योहृदस्त्रनेत्राणि मन्त्रवर्णाष्टको मतः ॥०२७॥

वीजाकारो मकारश् च1 नाड्याविडापिङ्गलाह्वये ।
प्राणापानावुभौ वायू घ्राणोपस्थौ तथेन्द्रिये ॥०२८॥

गन्धस्तु विषयः प्रोक्तो गन्धादिगुणपञ्चके ।
पार्थिवं मण्डलं पीतं वज्राङ्गं चतुरस्रकं ॥०२९॥

विस्तारो योजनानान्तु कोटिरस्य शताहता ।
अत्रैवान्तर्गता ज्ञेया योनयो ऽपि चतुर्दश ॥०३०॥

प्रथमा सर्वदेवानां मन्वाद्या देवयोनयः ।
मृगपक्षी च पशवश् चतुर्धा तु सरीसृपाः ॥०३१॥

स्थावरं पञ्चमं सर्वं योनिः षष्ठी अमानुषी ।
पैशाचं राक्षसं याक्षं गान्धर्वं चैन्द्रमेव च ॥०३२॥

सौम्यं प्राणेश्वरं ब्राह्ममष्टमं परिकीर्तितं ।
अष्टानां पार्थिवन्तत्त्वमधिकारास्पदं मतं ॥०३३॥

लयस्तु प्रकृतौ बुद्धौ भोगो ब्रह्मा च कारणं ।
ततो जाग्रदवस्थानैः समस्तैर् भुवनादिभिः ॥०३४॥

निवृत्तिं गर्भितां ध्यात्वा स्वमन्त्रेण नियोज्य च ।
ब्रह्मन् तवाधिकारे ऽस्मिन् मुमुक्षुं दोक्ष्ययाम्यहं ॥०३५॥

भाव्यं त्वयानुकूलेन विधिं विज्ञापयेदिति ।
आवाहयेत्ततो देवीं रक्षां वागीश्वरीं हृदा ॥०३६॥

इच्छाज्ञानक्रियारूपां षड्विधां ह्य् एककारणं ।
पूजयेत्तर्पयेद्देवीं प्रकारेणामुना ततः ॥०३७॥

वागीश्वरीं विनिःशेषयोनिविक्षोभकारणं ।
हृत्सम्पुटार्थवीजादिहूं फडन्तशराणुना ॥०३८॥

ताडयेद्धृदये तस्य प्रविशेत्स विधानवित् ।
ततः शिष्यस्य चैतन्यं हृदि वह्निकणोपमं ॥०३९॥

निवृत्तिस्थं युतं पाशैर् ज्येष्ठया विभजेद्यथा ।
ॐ हां हूं हः हूं फट्
ॐ हां स्वाहेत्यनेनाथ पूरकेणाङ्कुशमुद्रया ॥०४०॥

तदाकृष्य स्वमन्त्रेण गृहीत्वा।अत्मनि योजयेत् ।
ॐ हां ह्रूं हां आत्मने नमः
पित्रोर्विभाव्य संयोगं चैतन्यं रेचकेन तत् ॥०४१॥

ब्रह्मादिकारणत्यागक्रमान्नीत्वा शिवास्पदं ।
गर्भाधानार्थमादाय युगपत् सर्वयोनिषु ॥०४२॥

क्षिपेद्वागीश्वरीयोनौ वामयोद्भवमुद्रया ।
ॐ हां हां हां आत्मने नमः
पूजयेदप्यनेनैव तर्पयेदपि पञ्चधा ॥०४३॥

अन्ययोनिषु सर्वासु देहशुद्धिं हृदा चरेत् ।
नात्र पुंसवनं स्त्र्यादिशरीरस्यापि सम्भवात् ॥०४४॥

सीमन्तोन्नयनं वापि दैवान्यङ्गानि देहवत् ।
शिरसा जन्म कुर्वीत जुगुप्सन् सर्वदेहिनां ॥०४५॥

तथैव भावयेदेषामधिकारं शिवाणुना ।
भोगं कवचमन्त्रेण शस्त्रेण विषयात्मना ॥०४६॥

मोहरूपमभेदश् च लयसज्ञं विभावयेत् ।
शिवेन श्रोतसां शुद्धिं हृदा तत्त्वविशोधनं ॥०४७॥

पञ्च पञ्चाहुतीः कुर्यात्3 गर्भाधानादिषु क्रमात् ।
मायया मलकर्मादिपाशबन्धनिवृत्तये ॥०४८॥

निष्कृत्यैव हृदा पश्चाद् यजेत शतमाहुतीः ।
मलशक्तिनिरोधेन पाशानाञ्च वियोजनं ॥०४९॥

स्वाहान्तायुधमन्त्रेण पञ्चपञ्चाहुतीर्यजेत् ।
मायाद्यन्तस्य पाशस्य सप्तवारास्त्रजप्तया ॥०५०॥

कर्तर्या छेदनं कुर्यात् कल्पशस्त्रेण तद्यथा ।
ॐ हूं निवृत्तिकलापाशाय हूं फट्
बन्धकत्वञ्च निर्वर्त्य हस्ताभ्याञ्च शराणुना ॥०५१॥

विसृज्य वर्तुलीकृत्य घृतपूर्णे स्रुवे धरेत् ।
दहेदनुकलास्त्रेण केवलास्त्रेण भस्मसात् ॥०५२॥

कुर्यात् पञ्चाहुतीर्दत्वा पाशाङ्कुशनिवृत्तये ।
ॐ हः अस्त्राय हूं फट्
प्रायश्चित्तं ततः कुर्यादस्त्राहुतिभिरष्टभिः ॥०५३॥

अथावाह्य विधातारं पूजयेत्तर्पयेत्तथा ।
तत ॐ हां शब्दस्पर्शशुद्धब्रह्मन् गृहाण
स्वाहेत्याहुतित्रयेणाधिकारमस्य समर्पयेत्
दग्धनिःशेषपापस्य ब्रह्मन्नस्य पशोस्त्वया ॥०५४॥

बन्धाय न पुनः स्थेयं शिवाज्ञां श्रावयेदिति ।
ततो विसृज्य धातारं नाड्या दक्षिणया शनैः ॥०५५॥

संहारमुद्रयात्मानं कुम्भकेन निजात्मना ।
राहुयुक्तैकदेशेन चन्द्रविम्बेन सन्निभं ॥०५६॥

आदाय योजयेत् सूत्रे रेचकेनोद्भवाख्यया ।
पूजयित्वार्घ्यपात्रस्थतोयविन्दुसुधोपमं ॥०५७॥

विसृज्य पितरौ दद्याद्वौषडन्तशिवाणुना ।
पूरणाय विधिः पूर्णा निवृत्तिरिति शोधिता ॥०५८॥

इत्य् आदिमहापुराणे आग्नेये निर्वाणदीक्षायां निवृत्तिकलाशोधनं नाम चतुरशीतितमो ऽध्यायः

अग्नि पुराण - चौरासीवाँ अध्याय !-हिन्दी मे -Agni Purana - 84 Chapter!-In Hindi

भगवान् शंकर कहते हैं- स्कन्द ! तदनन्तर प्रातःकाल उठकर गुरु स्नान आदिसे निवृत्त हो शिष्योंसे उनके द्वारा देखे गये स्वप्नको पूछे। स्वप्नमें दही, ताजा कच्चा मांस और मद्य आदिका दर्शन या उपयोग उत्तम बताया गया है। ऐसा स्वप्न शुभका सूचक होता है। सपनेमें हाथी और घोड़ेपर चढ़ना तथा श्वेत वस्त्र आदिका दर्शन शुभ है। स्वप्नमें तेल लगाना आदि अशुभ माना गया है। उसकी शान्तिके लिये अघोर मन्त्रसे होम करना चाहिये। प्रातः और मध्याह्न- दो कालोंका नित्य-कर्म करके यज्ञमण्डपमें प्रवेश करे तथा विधिवत् आचमन करके नैमित्तिक विधिमें भी नित्यके समान ही कर्म करे। तत्पश्चात् अध्व-शुद्धि करके अपने ऊपर शिवहस्त रखे। फिर कलशस्थ शिवका पूजन करके क्रमशः इन्द्रादि दिक्पालोंकी भी पूजा करे। मण्डलमें और वेदीपर भी भगवान् शिवका पूजन करना चाहिये। इसके बाद तर्पण, अग्निपूजन, पूर्णाहुति-पर्यन्त होम एवं मन्त्र-तर्पण करे ॥ १-५ ॥
दुःस्वप्न-दर्शनजनित दोषका निवारण करनेके लिये 'हूं' सम्पुटित अस्त्र-मन्त्र (हूं फट् हूं) के द्वारा एक सौ आठ आहुतियाँ देकर मन्त्र-दीपन करे। वेदी और कलशके मध्यभागमें अन्तर्बलिका अनुष्ठान करके, शिष्योंके प्रवेशके लिये इष्टदेवसे आज्ञा लेकर, गुरु मण्डपसे बाहर जाय। वहाँ समय-दीक्षाकी ही भाँति मण्डलारोपण आदि करे। सम्पातहोम तथा सुषुम्णा नाड़ीरूप कुशको शिष्यके हाथमें देने आदिसे सम्बद्ध कार्यका सम्पादन करे। फिर निवृत्तिकलाके सांनिध्यके लिये मूल मन्त्रसे तीन आहुतियाँ देकर, कुम्भस्थ शिवकी पूजा करके कलापाशमय सूत्र अर्पित करे। तदनन्तर पूजित शिष्यके ऊपरी शरीरके दक्षिणी भागमें - उसकी शिखामें उस सूत्रको बाँधे और उसे पैरके अँगूठेतक लंबा रखे। इस प्रकार उस पाशका निवेश करके उसमें मन-ही- मन नृिवत्तिकलाको व्याप्तिका दर्शन करे। उसमें एक सौ आठ भुवन जानने योग्य हैं ॥ ६-११॥
१. कपाल, २. अज, ३. अहिर्बुध्य ४ वज्रदेह, ५. प्रमर्दन, ६. विभूति, ७. अव्यय, ८. शास्ता, ९. पिनाकी, १०. त्रिदशाधिप- ये दस रुद्र पूर्व दिशामें विराजते हैं। ११. अग्निभद्र, १२. हुताश, १३. पिङ्गल, १४. खादक, १५. हर, १६. ज्वलन, १७. दहन, १८. बभ्रु, १९. भस्मान्तक, २०. क्षपान्तक- ये दस रुद्र अग्निकोणमें स्थित हैं। २१. दम्य, २२. मृत्युहर, २३. धाता,२४ विधाता, २५. कर्ता, २६. काल, २७. धर्म, २८. अधर्म, २९. संयोक्ता, ३०. वियोजक- ये दस रुद्र दक्षिण दिशामें शोभा पाते हैं। ३१. नैऋत्य, ३२. मारुत, ३३. हन्ता, ३४. क्रूरदृष्टि, ३५. भयानक, ३६. ऊष्वक्श, ३७. विरूपाक्ष, ३८. धूम ३९. लोहित, ४०. दंष्ट्री- ये दस रुद्र नैत्यकोणमें स्थित हैं। ४१. बल, ४२. अतिबल, ४३. पाशहस्त, ४४. महाबल, ४५, श्वेत४६. जयभद्र, ४७. दीर्घबाहु, ४८. जलान्तक, ४९. वडवास्य, ५०. भीम-ये दस रुद्र वरुणदिशामें स्थित बताये गये हैं। ५१. शीघ्र, ५२. लघु ५३. वायुवेग, ५४. सूक्ष्म, ५५. तीक्ष्ण, ५६. क्षमान्तक, ५७, पञ्चान्तक, ५८. पञ्चशिख, ५९. कपर्दी, ६१०. मेघवाहन ये दस रुद्र वायव्यकोणमें स्थित हैं। ६१. जटामुकुटधारी, ६२. नानास्लधर, ६३. निधीश, ६४. रूपवान् ६५. धन्य, ६६. सौम्यदेह, ६७. प्रसादकृत्, ६८. प्रकाम, ६९. लक्ष्मीवान्, ७०. कामरूप-ये दस रुद्र उत्तर दिशामें स्थित हैं। ७१. विद्याधर, ७२. ज्ञानधर, ७३. सर्वज्ञ, ७४. वेदपारग, ७५. मातृवृत्त, ७६. पिङ्गाक्ष, ७७. भूतपाल, ७८. बलिप्रिय, ७९. सर्वविद्याविधाता, ८०. सुख-दुःखकर ये दस रुद्र ईशानकोणमें स्थित हैं। ८१. अनन्त, ८२. पालक, ८३. धीर, ८४. पातालाधिपति, ८५. वृष, ८६. वृषधर, ८७. वीर, ८८. ग्रसन, ८९. सर्वतोमुख, ९०. लोहित- इन दस रुद्रोंकी स्थिति नीचेकी दिशा पाताललोकमें समझनी चाहिये। ९१. शम्भु, ९२. विभु, ९३. गणाध्यक्ष, ९४. त्र्यक्ष, ९५. त्रिदशवन्दित, ९६. संवाह, ९७, विवाह, ९८. नभ, ९९. लिप्सु, १००. विचक्षण- ये दस रुद्र ऊर्ध्व दिशामें विराजमान हैं। १०१. हुहुक, १०२. कालाग्निरुद्र, १०३. हाटक, १०४. कूष्माण्ड, १०५. सत्य, १०६. ब्रह्मा, १०७. विष्णु तथा १०८. रुद्र-ये आठ रुद्र ब्रह्माण्ड-कटाहके भीतर स्थित हैं। यह स्मरण रखना चाहिये कि इन्हींक नामपर एक सौ आठ भुवनोंक भी नाम हैं॥ १२-२५ ॥
(१) सद्भावेश्वर, (२) महातेजः, (३) योगाधिपते, (४) मुञ्च मुञ्श्च, (५) प्रमथ प्रमथ, (६) शर्व शर्व, (७) भव भव, (८) भवोद्भव, (९) सर्वभूतसुखप्रद, (१०) सर्वसांनिध्यकर, (११) ब्रह्मविष्णुरुद्रपर, (१२) अनर्चितानर्चित, (१३) असंस्तुतासंस्तुत, (१४) पूर्वस्थित पूर्वस्थित, (१५) साक्षिन् साक्षिन्, (१६) तुरु तुरु, (१७) पतंग पतंग, (१८) पिङ्ग पिङ्ग, (१९) ज्ञान ज्ञान, (२०) शब्द शब्द, (२१) सूक्ष्म सूक्ष्म, (२२) शिव, (२३) सर्व, (२४) सर्वद, (२५) ॐ नमो नमः, (२६) ॐ नमः, (२७) शिवाय, (२८) नमो नमः - ये अट्ठाईस पद हैं। स्कन्द ! व्यापक आकाश मन है। 'ॐ नमो वौषट्' - ये अभीष्ट मन्त्रवर्ण हैं। अकार और लकार (अं लं) बीज हैं। इडा और पिङ्गला नामवाली दो नाड़ियाँ हैं। प्राण और अपान-दो वायु हैं और घ्राण तथा उपस्थ - ये दो इन्द्रियाँ हैं। गन्धको 'विषय' कहा गया है तथा इसमें गन्ध आदि पाँच गुण हैं। यह पृथ्वीतत्त्वसे सम्बन्धित है। इसका रंग पीला है। इसकी मण्डलाकृति (भूपुर) चौकोर है और चारों ओरसे वज्रसे अङ्कित है। इस पार्थिव मण्डलका विस्तार सौ कोटि योजन माना गया है। चौदह योनियोंको भी इसीके अन्तर्गत जानना चाहिये ॥ २६- ३१ ॥ प्रथम छः योनियाँ मृग आदिकी हैं और आठ दूसरी देवयोनियाँ हैं। उनका विवरण इस प्रकार है- मृग पहली योनि है, दूसरी पक्षी, तीसरी पशु, चौथी सर्प आदि, पाँचवीं स्थावर और छठी योनि मनुष्यकी है। आठ देवयोनियोंमें प्रथम पिशाचोंकी योनि है, दूसरी राक्षसोंकी, तीसरी यक्षोंकी, चौथी गन्धर्वोकी, पाँचवीं इन्द्रकी, छठी सोमकी, सातवीं प्रजापतिकी और आठवीं योनि ब्रह्माकी बतायी गयी है। पार्थिव तत्त्वपर इन आठोंका अधिकार माना गया है। लय होता है प्रकृतिमें, भोग होता है बुद्धिमें और ब्रह्मा कारण हैं। तदनन्तर जाग्रत् अवस्था-पर्यन्त समस्त भुवन आदिसे गर्भित हुई निवृत्तिकलाका ध्यान करके उसका अपने मन्त्रमें विनियोग करे। वह मन्त्र इस प्रकार है-'ॐ हां हां हां निवृत्तिकलापाशाय हूं फट् स्वाहा।' इसके बाद 'ॐ हां हां हों निवृत्तिकलापाशाय हूं फट् स्वाहा।'- इस मन्त्रसे अङ्कुशमुद्राके प्रदर्शनपूर्वक पूरक प्राणायामद्वारा उक्त कलाका आकर्षण करे। फिर 'ॐ हूं हां हां हां हूं निवृत्तिकलापाशाय हूं फट्।' - इस मन्त्रसे संहारमुद्रा एवं कुम्भक प्राणायामद्वारा उसे नाभिके नीचेके स्थानसे लेकर 'ॐ हां निवृत्तिकलापाशाय नमः ।' - इस मन्त्रसे उद्भव मुद्रा एवं रेचक प्राणायामके द्वारा उसको कुण्डमें किसी आधार या आसनपर स्थापित करे। तत्पश्चात् 'ॐ हां निवृत्तिकलापाशाय नमः।'- इस मन्त्रसे अर्घ्यदानपूर्वक पूजन करके इसीके अन्तमें 'स्वाहा' लगाकर तर्पण और संनिधानके उद्देश्यसे पृथक् पृथक् तीन-तीन आहुतियाँ दे। इसके बाद 'ॐ हां ब्रह्मणे नमः ।'- इस मन्त्रसे ब्रह्माका आवाहन और पूजन करके उसीके अन्तमें 'स्वाहा' जोड़कर तीन आहुतियोंद्वारा ब्रह्माजीको तृप्त करे। तदनन्तर उनसे इस प्रकार विज्ञप्तिपूर्वक प्रार्थना करे- 'ब्रह्मन् ! मैं इस मुमुक्षुको आपके अधिकारमें दीक्षित कर रहा हूँ। आपको सदा इसके अनुकूल रहना चाहिये'॥ ३२-३८ ॥ तदनन्तर रक्तवर्णा वागीश्वरीदेवीका मन-ही- मन हृदय-मन्त्रसे आवाहन करे। वे देवी इच्छा, ज्ञान और क्रियारूपिणी हैं। छः प्रकारके अध्वाओंकी एकमात्र कारण हैं। फिर पूर्वोक्त प्रकारसे वागीश्वरीदेवीका पूजन और तर्पण करे। साथ ही समस्त योनियोंको विक्षुब्ध करनेवाले और हृदयमें विराजमान वागीश्वरदेवका भी पूजन और तर्पण करना चाहिये। आदिमें अपने बीज और अन्तमें 'हूं फट्' से युक्त जो अस्त्र-मन्त्र हैं, उसीसे विधानवेत्ता गुरु शिष्यके हृदयका ताड़न करे और भावनाद्वारा उसके भीतर प्रविष्ट हो। तत्पश्चात् हृदयके भीतर अग्निकणके समान प्रकाशमान जो शिष्यका जीवचैतन्य निवृत्तिकलामें स्थित होकर पाशोंसे आबद्ध है, उसे ज्येष्ठाद्वारा विभक्त करे। उसके विभाजनका मन्त्र इस प्रकार है- 'ॐ हाँ हूं हः हूं फट्।' 'ॐ हां स्वाहा।' इस मन्त्रसे पूरक प्राणायाम और अङ्कुश-मुद्राद्वारा उस जीवचैतन्यको हृदयमें आकृष्ट करके, आत्म- मन्त्रसे पकड़कर, उसे अपने आत्मामें योजित करे। वह मन्त्र इस प्रकार है-' ॐ हां हां हामात्मने नमः ।' ॥ ३९-४५ ॥ फिर माता-पिताके संयोगका चिन्तन करके रेचक प्राणायामद्वारा ब्रह्मादि कारणोंका क्रमशः त्याग करते हुए उक्त जीवचैतन्यको शिवरूप अधिष्ठानमें ले जाय और गर्भाधानके लिये उसे लेकर एक ही समय सब योनियोंमें तथा वामा उद्भव-मुद्राके द्वारा वागीश्वरी योनिमें उसे डाल दे। इसके बाद 'ॐ हां हां हामात्मने नमः ।' इसी मन्त्रसे पूजन और पाँच बार तर्पण भी करे। इस जीवचैतन्यका सभी योनियोंमें हृदय मन्त्रसे देह-साधन करे। यहाँ पुंसवन-संस्कार नहीं होता; क्योंकि स्त्री आदिके शरीरकी भी उत्पत्ति सम्भव है। इसी तरह सीमन्तोन्नयन भी नहीं हो सकता; क्योंकि दैववश अन्ध आदिके शरीरसे भी उत्पत्तिकी सम्भावना है ॥ ४६-५० ॥ शिरोमन्त्र (स्वाहा)-से एक ही समय समस्त देहधारियोंके जन्मकी भावना करे। इसी तरह शिव-मन्त्रसे भी भावना करे। कवच-मन्त्रसे भोगकी और अस्त्र-मन्त्रसे विषय और आत्मामें मोहरूप लय नामक अभेदकी भी भावना करे। तदनन्तर शिव-मन्त्रसे स्रोतोंकी शुद्धि और हृदय- मन्त्रसे तत्त्वशोधन करके गर्भाधान आदि संस्कारोंके निमित्त क्रमशः पाँच-पाँच आहुतियाँ दे। मायेय (मायाजनित), मलजनित तथा कर्मजनित आदि पाश-बन्धनोंकी निवृत्तिके लिये हृदय मन्त्रसे निष्कृति (प्रायश्चित्त अथवा शुद्धि) कर लेनेपर पीछे अग्निमें सौ आहुतियाँ दे। मलशक्तिका तिरोधान (लय) और पाशोंका वियोग सम्पादित करनेके लिये 'स्वाहान्त' अस्त्र-मन्त्रसे पाँच-पाँच आहुतियोंका हवन करे। अन्तःकरणमें स्थित मल आदि पाशका सात बार अस्त्र-मन्त्रके जपसे अभिमन्त्रित कटार-कला-शस्त्रसे छेदन करे। कला शस्त्रसे छेदनका मन्त्र इस प्रकार है-'ॐ हां हां हां निवृत्तिकलापाशाय हः हूं फट् ॥ ५१-५७॥
बन्धकताकी निवृत्तिके लिये अस्त्र-मन्त्रसे दोनों हाथोंद्वारा मसलकर गोलाकार करके पाशको बीसे भरे हुए सुवमें डाल दे। फिर कलामय अस्त्रसे अथवा केवल अस्त्र-मन्त्रसे उसको जलाकर भस्म कर डाले। तदनन्तर पाशाङ्कुरकी निवृत्तिके लिये पाँच आहुतियाँ दे। आहुतिका मन्त्र इस प्रकार है- 'ॐ हः अस्त्राय हूं फट् स्वाहा।' उक्त आहुतिके पश्चात् अस्त्र-मन्त्रसे आठ आहुतियाँ देकर प्रायश्चित्त-कर्म सम्पन्न करे। उसके बाद विधाताका आवाहन करके उनका पूजन और तर्पण करे। फिर 'ॐ हां शब्दस्पर्शी शुल्कं ब्रह्मन् गृहाण स्वाहा।' इस मन्त्रसे तीन आहुतियाँ देकर शिष्यको अधिकार अर्पित करे। उस समय ब्रह्माजीको भगवान् शिवकी यह आज्ञा सुनावे - 'ब्रह्मन् ! इस बालकके सम्पूर्ण पाश दग्ध हो गये हैं। अब आपको पुनः इसे बन्धनमें डालनेके लिये यहाँ नहीं रहना चाहिये।' ॥ ५८- ६३ ॥
यों कहकर ब्रह्माजीको बिदा कर दे और संहारमुद्राद्वारा एवं कुम्भक प्राणायामपूर्वक राहुमुक्त एक देशवाले चन्द्रमण्डलके सदृश आत्माको तत्सम्बन्धी मन्त्रका उच्चारण करते हुए दक्षिण नाड़ीद्वारा धीरे-धीरे लेकर रेचक प्राणायाम एवं 'उद्भव' नामक मुद्राके सहयोगसे पूर्वोक्त सूत्रमें योजित करे। फिर उसकी पूजा करके गुरु अर्घ्यपात्रमें स्थित अमृतोपम जलबिन्दु ले, शिष्यकी पुष्टि एवं तृप्तिके लिये उसके सिरपर रखे। तत्पश्चात् माता-पिताका विसर्जन करके 'वौषडन्त' अस्त्र-मन्त्रके द्वारा विधिकी पूर्तिके लिये पूर्णाहुति- होम करे। ऐसा करनेसे निवृत्तिकलाको शुद्धि होती है। पूर्णाहुतिका पूरा मन्त्र इस प्रकार है- 'ॐ हूं हां अमुक आत्मनो निवृत्तिकलाशुद्धिरस्तु स्वाहा फट् वौषट् ॥ ६४-६७ ॥
इस प्रकार आदि आग्नेय महापुराणमें 'निर्वाण-दीक्षाके अन्तर्गत निवृत्तिकला-शोधन' नामक चौरासीवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ ८४

टिप्पणियाँ