अग्नि पुराण तीन सौ इक्यावनवाँ अध्याय - Agni Purana 351 Chapter

अग्नि पुराण तीन सौ इक्यावनवाँ अध्याय - Agni Purana 351 Chapter

अग्नि पुराण तीन सौ इक्यावनवाँ अध्याय - सुब्‌वि भक्ति सिद्ध रूपम्

स्कन्द उवाच

विभक्तिसिद्धरूपञ्च कात्यायन वदामि ते ।
द्वे विभक्ती सुप्तिङश्च सुपः सप्त विभक्तयः ।। १ ।।

सु औजसिति प्रथमा अमौट्‌शसो द्वितीया ।
टाभ्यां बिसिति तृतीया ङभ्यांभ्यसश्चतुर्थ्यपि ।। २ ।।

ङसिभ्यांभ्यसः पञ्चमी स्यात्ङसोसामिति षष्ठ्यपि ।
ङिओस्तुबिति सप्तमी स्यात् स्युः प्रातिपदिकात्पराः ।। ३ ।।

द्विविधं प्रातिपदिकं ह्यजन्तञ्च हलन्तकं ।
प्रत्येकं त्रिविधं तत् स्यात् पुमांस्त्री च नपुंसकं ।। ४ ।।

दर्श्यन्ते नायकास्तेषामनुक्तानाञ्च वीर्य्यतः ।
वृक्षः सर्व्वोऽथ पूर्व्वश्च प्रथमश्च द्वितीयकः ।। ५ ।।

तृतीयः खण्डपा वह्निः सखापतिरहर्पतिः ।
पटुर्नीर्ग्रामणीन्द्रश्च खलबूर्म्मित्रभूः स्वभूः ।। ६ ।।

सुश्रीः सुधीः पिता भ्राता ना कर्त्ता क्रोष्टुनप्तृकौ ।
सुरा रा गौस्तथा द्यौर्ग्लौः स्वरान्ताः पुंसि नायकाः ।। ७ ।।

सुवाक् त्वक् पृषत् सम्राट् जन्मभाक् च अवेदपि ।
आपो मरुद्भवन् दीव्यन् भवांश्च मघवान् पिवन् ।। ८ ।।

भगवानघवानर्व्वान्वह्निमत् सर्व्ववित्सुपृत् ।
सुसोमा कुण्डी राजा च श्वा युवा मघवा तथा ।। ९ ।।

पूषा सुकर्म्मा यज्वा च सुवर्म्मा च सुधर्म्मणा ।
अर्य्यमा वृत्रहा पन्थाः सुककुदादिपञ्च च ।। १० ।।

प्रशान् सुतांश्च पञ्चाद्याः सुगीः सुराः सुपूरपि ।
चन्द्रमाः सुवचाः श्रेयान् विद्वांश्चोशनसा सह ।। ११ ।।

पेचिवान् गौरवानड्‌वान् गोधुङ्‌मित्रद्रुहौ श्वलिट् ।
स्त्रियां जाया जरा बाला एड़का सहो वृद्धया ।। १२ ।।

क्षात्रिया बहुराजा च बहुदा माऽथ बालिका ।
माया कौमुदगन्धा च सर्व्वा पूर्व्वा सहान्यया ।। १३ ।।

द्वितीया च तृतीया च बुद्धिः स्त्रो श्रोर्न्नदी सुधीः ।
भवन्ती चैव दीव्यन्ती भाती भान्ती च यान्त्यपि ।। १४ ।।

श्रृण्वती तुदती कर्त्री तुदन्ती कुर्वती मही ।
रुन्धती क्रीड़ती दान्ती पालयन्ती सुराण्यपि ।। १५ ।।

गौरी पुत्रवती नीश्च वधूर्द्देवतया भुवा ।
तिस्रो द्वे कति वर्षाभूः स्वसा माता वरा च गौः ।। १६ ।।

नौर्वाक्त्वक्त्वक्प्राच्यवाचीति तिरश्ची समुदीच्यपि ।
शरद्विद्युत् सरिद्योषित् अग्निवित् सस्पदा दृशत् ।। १७ ।।

यैषा सा वेदवित्संवित् बह्वी राज्ञी त्वया मया ।
सीमा पञ्चादयो राजी धूः पूश्चैव दिशा गिरा ।। १८ ।।

चतस्रो विदुषी चैव केयं दिक् दृक् च तादृशो ।
असौ स्त्रियां नायकाश्च नायकाश्च नपुंसके ।। १९ ।।

कुण्डं सर्वं सोमपञ्च दधि वारि खलप्वथ ।
मधु त्रपु कर्त्तृ भक्तृ अतिवक्तृ पयः पुरः ।। २० ।।

प्राक्प्रत्यक् च तिर्य्यगुदक् जगद् जाग्रत्तथा सकृत् ।
सुसम्पच्च सुदण्डीह अहः किञ्चेदमित्यपि ।। २१ ।।

षट्‌सर्पिः श्रेयश्चत्वारि अदोऽन्ये हीदृशाः परे ।
एतेब्यः प्रथमादयश्च स्युः प्रातिपदिकात्पराः ।। २२ ।।

धातुप्रत्ययहीनं यत्स्यात् प्रातिपदिकन्तु तत् ।
प्रातिपदिकात् स्वलिङ्गार्थवचने प्रथमा भवेत् ।। २३ ।।

सम्बोधने च प्रथमा उक्ते कर्म्मणि कर्त्तरि ।
कर्म्म यत् क्रियते तत्स्यात् द्वितीया कर्मणि स्मृता ।। २४ ।।

क्रियते येन करणं कर्त्ता यश्च करोति सः ।
अनुक्ते तिङ्‌कृत्तद्धितैस्तृतीया करणे भवेत् ।। २५ ।।

कारके कर्त्तरि च सा सम्प्रदाने चतुर्थ्यपि ।
यस्मै दित्सा धारयते सम्प्रदानं तदीरितं ।। २६ ।।

अपादानं यतोऽपैति आदत्ते च भयं यतः ।
अपादाने पञ्चमी स्यात् स्वस्वाम्यादौ च षष्ठ्यपि ।। २७ ।।

आधारो योऽधिकरणं विभक्तिस्तत्र सप्तमी ।
एकार्थे चैकवचनं द्व्यर्थे द्विवचनं भवेत् ।। २८ ।।

बहुषु बहुवचनं सिद्धरूपाण्यथो वदे ।
वृक्षः सूर्य्योऽमबुवाहोऽर्क हेरवे हेद्विजातयः ।। २९ ।।

विप्रौ गजान्महेन्द्रेण यमाब्यामनलैः कृतं ।
रामाय मुनिवर्य्याभ्यां केभ्यो धर्म्मात् हरौ रतिः ।। ३० ।।

शराब्यां पुस्तकेभ्यश्च अर्थस्येश्वरयोर्गतिः ।
बालानां सज्जने प्रीतिर्हंसयोः कमलेषु च ।। ३१ ।।

एवं काममहेशाद्याः शब्दा ज्ञेयाश्च वृक्षवत् ।
सर्वे विश्वे च सर्वस्मै सर्वस्मात्कतरो मतः ।। ३२ ।।

सर्वेषां स्वञ्च विश्वस्मिन् शेषं रूपञ्च वृक्षवत् ।
एवञ्चोभयकतरकतमान्यतरादयः ।। ३३ ।।

पूर्व्वे पूर्व्वाश्च पूर्वस्मै पूर्वस्मात् सुसमागतः ।
पूर्व्वो बुद्धिश्च पूर्वस्मिन् शेषरूपन्तु सर्ववत् ।। ३४ ।।

एवं परवराद्याश्च दक्षिणोत्तरकान्तराः ।
अपरऱश्चाधरो नेमाः प्रथमाः प्रथमेऽर्कवत् ।। ३५ ।।

एवं चरमायतया अल्पार्द्धा नेमआदयः ।
द्वितीयस्मै द्वितीयाय द्वितीयस्मात् द्वितीयकात् ।। ३६ ।।

द्वितीयस्मिन् द्वितीये च तृतीयश्च तथाऽर्क्कवत् ।
सोमपाः सोमपौ ज्ञेयौसोमपाः सोमपां ब्रज ।। ३७ ।।

कीलालपौ सोमपश्च सोमपा सोमपे दद ।
सोमपाभ्यां सोमपाभ्यः सोमपः सोमपोः कुलं ।। ३८ ।।

एवं कीलालपाद्याः स्यु कविरग्निस्तथाऽरयः ।
हेकवे कविमग्नी तान् हरीन् सात्यकिना हृतं ।। ३९ ।।

रविभ्यां रविभिर्द्देहि वह्निये यः समागतः ।
अग्नेरग्न्योस्तथाग्नीनां कवौ कव्योः कविष्वऽथ ।। ४० ।।

एवं सुसृतिरभ्रान्तिः सुकीर्त्तिः सुधृतिस्तथा ।
सखा सखायौ सखायः हेसखे व्रज सप्ततिं ।। ४१ ।।

सखायञ्च स खायौ च सखीन् सख्या गतो दद ।
सख्ये सख्युश्च सख्यश्च सख्योः शेषः कवेरिव ।। ४२ ।।

पत्या पत्ये च पत्यश्च पत्युः पत्योस्तथाऽग्निवत् ।
द्वौ द्वौ द्वाभ्यां द्वाभ्यां द्वित्वाद्यर्थे द्वयोर्द्वयोः ।। ४३ ।।

त्रयस्त्रींश्च त्रिभिस्त्रिभ्यस्त्रयाणाञ्च त्रिषु क्रमात् ।
कविवत् कतिकतीति शेषं वहुवचनं स्मृतम् ।। ४४ ।।

नीनियौ च नियो हेनीः नियं नियौ नियो निया ।
नीभ्यां नीभिर्निये नीभ्यः नियान्नियि नियोस्तथा ।। ४५ ।।

सुश्रीः सुधीः प्रभृतयो ग्रामणीः पूजयेद्धरिं ।
ग्रामण्यौ ग्रामण्यो ग्रामण्यं ग्रामण्या ग्रामणीभिः ।। ४६ ।।

ग्रामण्यो ग्रामण्यामेवं सेनानीप्रमुखाः सुभूः ।
सुभुवौ च स्वयम्भुवः स्वयम्भुञ्च स्वयम्भुवः ।। ४७ ।।

स्वयम्भुवा स्वयम्भुवि एवं प्रतिभुवादयः ।
खलपूः खलप्वौ श्रेष्ठौ खलप्वञ्च खलप्वि च ।। ४८ ।।

एवं शरपूमुखाः स्युः क्रोष्टा क्रोष्टार ईरिताः ।
क्रोष्टूंश्च कोष्टुश्च कोष्टुना क्रोष्ट्रा क्रोष्टूनां कोष्टरीदृशं ।। ४९ ।।

पिता पितरौ पितरः हेपितः पितरौ शुभौ ।
पितॄन् पितुः पितुः पित्रोः पितॄणां पितरीदृशं ।। ५० ।।

एवं भ्राता च जामातृमुखा नॄणां नृणां तथा ।
कर्त्ता कर्त्तारौ कर्त्तॄश्च कर्त्तॄणां कर्त्तरीदृशं ।। ५१ ।।

पितृवच्चैवमुट्गाता स्वसा नप्त्रादयः स्मृताः ।
सुराः सुरायौ सुरायः नुरायाञ्च सुराय्यपि ।। ५२ ।।

गौः गावौ गाङ्गा गवा च गोर्गवोश्च गवां गवि ।
एव द्यौर्ग्लौश्चापि तथा स्वरान्ताः पुंसि नायकाः ।। ५३ ।।

सुवाक् सुवाचौ सुवाचा सुवाग्भ्याञ्च सुवाक्ष्वपि ।
एवं दिक्प्रमुखाः प्राङ्च प्राञ्चौ प्राञ्चञ्च भो व्रज ।। ५४ ।।

प्राग्‌भ्यां प्राग्भिः प्राचाञ्च प्राचि च प्राङ्‌सु प्राङ्सु प्राङ्श्वपि
एवं ह्युदङुदीची वा सम्यङ्क प्र्त्यकसमीच्यपि ।। ५५

तिर्य्यङ्‌तिरश्च सध्र्यङ् च विश्वद्र्यङ् पूर्ववत् स्मृताः ।
अदद्र्यङदमुयङ् स्यात् ततामुमुयङीरितः ।। ५६ ।।

अदद्र्यङदमुयङ् स्यात् तथामुमुयङीरितः ।
अदद्र्यञ्चो ह्यमुद्रीचः अदद्र्यग्‌भ्याञ्च पूर्व्ववत् ।। ५७ ।।

तत्त्वतृषि तत्त्वतृट्‌सु एवं काष्ठतड़ादयः ।
भिषक् भिषगब्यां भिषजि जन्मभागादयस्तथा ।। ५८ ।।

मरुत् मरुद्भ्यां मरुति एवं शत्रुजिदादयः ।
भवान् भवन्तौ भवतां भवंश्चैव भवत्यपि ।। ५९ ।।

महान्महान्तौ महतामेवं भगवदादयः ।
एवं मघवान्मघवन्तौ अग्निचिच्चाग्निचित्यपि ।। ६० ।।

अग्निचित्‌स्वेवमेवान्यत् वेदवित्त्ववित्त्वपि ।
वेदविदामेवमन्यत् यः समस्तेन सर्व्ववित् ।। ६१ ।।

राजा राजानौ राज्ञः रीज्ञि राजनि राजन् ।
यज्वा यज्वानस्तद्वत् करी दण्डी च दण्डिनी ।। ६२ ।।

पन्थाः पन्थानौ च पथः पथिम्भां पथि चेदृशम् ।
मन्था ऋभुक्षाः पश्याद्याः पञ्च पञ्च च पञ्चभिः ।। ६३ ।।

प्रतान् प्रतानौ प्रतान्भ्यां हेप्र्तांश्च सुशर्म्मणः ।
आपः अपः अद्भिरप्येवं प्रशांश्चैव प्रशाम्यपि ।। ६४ ।।

कः केन सर्व्ववत् केषु अयं चेमेइमान्नयः ।
अनेन चाभ्यामेभिश्च अस्मै चेभ्यः स्वमस्यच ।। ६५ ।।

अनयोरेषामेषु स्याच्चत्वारश्चतुरस्तथा ।
चतुर्णोञ्च चतुर्ष्वऽस्ति सुगीः श्रेष्ठः सुगिर्य्यपि ।। ६६ ।।

सुद्यौः सुदित्रौ सुद्युभ्यां विड्‌विषौ विट्सु यादृशः ।
यादृग्भ्याञ्चैव विड़भ्याञ्च षट् षट् षण्णाञ्च षट्‌स्वपि ।। ६७ ।।

सुवचाः सुवचसा च सुवचोभ्यामथेदृशम् ।
हे सुवचो हे उशनन् उशना वोशनस्यपि ।। ६८ ।।

पुरदंशा अनेहा हेविद्वन् विद्वांस उत्तमाः ।
विदुषे नमो विद्वद्‌भ्यां विद्वत्सु च वभुविवान् ।। ६९ ।।

एवञ्च पेचिवान् श्रेयान् श्रेयांसौ श्रेयसस्तथा ।
असौ अम् अमी श्रेष्ठा अमुं भमूनिहामुना ।। ७० ।।

अमीभिरमुस्मै वामुस्मादमुषथ्य वामुयोस्तथा ।
अमीषाममुस्मिन्नित्येवं गोधुक् गोधुग्मिरगतः ।। ७१ ।।

गोधुक्ष्वित्येवमन्येपि मित्रद्रुहो मित्रद्रुहा ।
मित्रध्रुग्भ्यां मित्रध्रुग्भिरेव चित्तद्रुहादयः ।। ७२ ।।

स्वलिट् स्वलिड्भ्यां स्वलिहि अनड्वाननडुत्सु च ।
अजन्ताश्च हलन्ताश्च पुंस्याथोऽथ स्त्रियां वदे ।। ७३ ।।

इत्यादिमहापुराणे आग्नेये व्याकरणे पुंलिङ्गशब्दसिद्धरूपं नामैकपञ्चासदधिकत्रिशततमोऽध्यायः ॥

अग्नि पुराण - तीन सौ इक्यावनवाँ अध्याय हिन्दी मे Agni Purana 351 Chapter In Hindi

तीन सौ इक्यावनवाँ अध्याय सुबन्त-सिद्ध रूप

स्कन्द कहते हैं- कात्यायन। अब मैं तुम्हारे सम्मुख विभक्ति-सिद्ध रूपोंका वर्णन करता है। विभक्तियाँ दो हैं- 'सुप्' और 'तिङ्'। 'सुप्' विभक्तियाँ सात हैं। 'सु औ जस्'- यह प्रथमा विभक्ति है। 'अम् औट् शस्'- यह द्वितीया, 'टा भ्याम् भिस्'- यह तृतीया, 'डे भ्याम् भ्यस्' यह चतुर्थी, 'ङसि भ्याम् भ्यस्'- यह पञ्चमी, 'डस् ओस् आम्' - यह षष्ठी तथा 'ङि ओस् सुप्'- यह सप्तमी विभक्ति है। ये सातों विभक्तियाँ प्रातिपदिक संज्ञावाले शब्दोंसे परे प्रयुक्त होती हैं॥१-३॥
'प्रातिपदिक' दो प्रकारका होता है- 'अजन्त' और 'हलन्त'। इनमेंसे प्रत्येक पुल्लिङ्ग, स्त्रीलिङ्ग और नपुंसकलिङ्गके भेदसे तीन-तीन प्रकारका है। उन पुल्लिङ्ग आदि शब्दोंके नायकों का यहाँ दिग्दर्शन कराया जाता है। जो शब्द नहीं कहे गये हैं (किंतु जिनके रूप इन्होंके समान होते हैं) उन्होंके ये 'वृक्ष' आदि शब्द सामर्थ्यतः नायक हैं। 'वृक्ष' शब्द पेड़का वाचक है। यह अकारान्त पुल्लिङ्ग है। 

इसके सात विभक्तियोंमें तथा सम्बोधनमें एकवचन, द्विवचन और बहुवचनके भेदसे कुल मिलाकर चौबीस रूप होते हैं। उन सबको यहाँ उद्धृत किया जाता है। १- वृक्षः, वृक्षी, वृक्षाः । २- वृक्षम्, वृक्षी, वृक्षान्। ३- वृक्षेण, वृक्षाभ्याम्, वृक्षैः। ४- वृक्षाय, वृक्षाभ्याम्, वृक्षेभ्यः । ५- वृक्षात्, वृक्षाभ्याम्, वृक्षेभ्यः । ६- वृक्षस्य, वृक्षयोः, वृक्षाणाम्। ७-वृक्षे, वृक्षयोः, वृक्षेषु। सम्बोधने हे वृक्ष, हे वृक्षौ, हे वृक्षाः। इसी प्रकार राम, देव, इन्द्र, वरुण, भव आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। 'देव' आदि शब्दोंक तृतीयाके एकवचनमें 'देवेन' तथा षष्ठीके बहुवचनमें 'देवानाम्' इत्यादि रूप होते हैं। वहाँ 'न' के स्थानमें 'ण' नहीं होता। रेफ और षकारके बाद जो 'न' हो, उसीके स्थानमें 'ण' होता है। अकारान्त शब्दोंमें जो सर्वनाम हैं, उनके रूपोंमें कुछ भिन्नता होती है। उस भिन्नताका परिचय देनेके लिये सर्वनामका 'प्रथम' या 'नायक' जो 'सर्व' शब्द है, उसके रूप यहाँ दिये जाते हैं; उसी तरह अन्य सर्वनामोंक भी रूप होंगे। यथा-१ सर्वः सर्वां सर्वे। २-सर्वम् सर्वी सर्वान्। ३ सर्वेण सर्वाभ्याम् सर्वैः। ४- सर्वस्मै सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः । 

५- सर्वस्मात् सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः । ६ सर्वस्य सर्वयोः सर्वेषाम्। ७- सर्वस्मिन् सर्वयोः सर्वेषु। सम्बोधनमें- हे सर्व हे सर्वां हे सर्वे। यहाँ रेखाङ्कित रूपोंपर दृष्टिपात कीजिये। साधारण अकारान्त शब्दोंकी अपेक्षा सर्वनाम शब्दोंक रूपोंमें भित्रताके पाँच ही स्थल हैं। इसके बाद 'पूर्व' शब्द आता है। यह सर्वनाम होनेपर भी अन्य सर्वनामोंसे कुछ विलक्षण रूप रखता है। पूर्व, पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अपर, अधर ये व्यवस्था और असंज्ञामें सर्वनाम हैं। 'स्व' तथा 'अन्तर' शब्द भी अर्थ-विशेषमें ही सर्वनाम हैं। अतः उससे भित्र अर्थमें वे असर्वनामवत् रूप धारण करते हैं। प्रथमाके बहुवचनमें तथा पञ्चमी सप्तमीके एकवचनमें पूर्वादि शब्दोंक रूप सर्वनामवत् होते हैं, किंतु विकल्पसे। अतः पक्षान्तरमें उनके असर्वनामवत् रूप भी होते ही हैं जैसे पूर्वे पूर्वाः, परे पराः, इत्यादि। पूर्वस्मात् पूर्वात्। पूर्वस्मिन् पूर्वे इत्यादि। प्रथम, द्वितीय तथा तृतीय ये शब्द सर्वनाम नहीं हैं, तथापि 'प्रथम' शब्दके प्रथमा बहुवचनमें- प्रथमे प्रथमाः यह रूप होता है। 'चरम' आदि शब्दोंके लिये भी यही बात है। 'द्वितीय' तथा 'तृतीय' शब्द चतुर्थी, पञ्चमी तथा सप्तमीके एकवचनमें विकल्पसे सर्वनामवत् रूप धारण करते हैं। यथा द्वितीयस्मै द्वितीयाय। तृतीयस्मै तृतीयाय- इत्यादि शेष रूप वृक्षवत् होते हैं।

अब आकारान्त शब्दका एक रूप उपस्थित करते हैं- खड्गपाः खङ्ग पातीति खड्गपाः अर्थात् 'खड्ग-रक्षक'। इसका रूप यों समझना चाहिये-१- खड्गपाः, खड्गपौ, खड्गपाः।२- खड्गपाम्, खङ्गपौ, खड्गपः। ३- खड्गपा, खड्ङ्गपाभ्याम्, खड्गपाभिः। ४- खड्गपे, खड्गपाभ्याम्, खड्गपाभ्यः। ५- खड्गपः, खड्गपाभ्याम्, खड्गपाभ्यः। ६-खड्गपः, खड्गपोः, खड्गपाम्। ७- खड्ङ्गपि, खड्गपोः, खड्गपासु। सम्बो०- हे खड्गपाः, हे खड्गपौ, हे खड्गपाः। इसी तरह विश्वषा (विश्वपालक), गोपा (गोरक्षक), कीलालपा (जल पीनेवाला), शङ्खध्मा (शङ्ख बजानेवाला) आदि शब्दोंके रूप होंगे। (अब ह्रस्व इकारान्त 'वहि' शब्दका रूप प्रस्तुत करते हैं) १- वह्निः, वही, वह्रयः। २-वहिम्, वही, वहीन्। ३- वह्निना, वहिभ्याम्, वह्निभिः। ४- वहुये, वह्निभ्याम्, वहिभ्यः । ५- वहेः, वह्निभ्याम्, वह्निभ्यः। ६- बड़ेः, वह्नयोः, वह्नीनाम्। ७ वहाँ, वह्नयोः, वह्रिषु। सम्बो०- हे वड़े, हे वही, हे वह्नयः। 'वह्नि' का अर्थ है अग्नि। इसी तरह अग्नि, रवि, कवि, गिरि, पवि इत्यादि शब्दोंक रूप होंगे। इकारान्त शब्दोंमें 'सखि' और 'पति' शब्दोंक रूप कुछ भित्रता रखते हैं। जैसे-१- सखा, सखायौ, सखायः। २-सखायम्, सखायौ, सखीन्। तृतीयाके एकवचनमें - सख्या, चतुर्थीक एकवचनमें सख्ये, पञ्चमी और षष्ठीके एकवचनमें सख्युः तथा सप्तमीके एकवचनमें सख्यौ रूप होते हैं। शेष सभी रूप 'वह्नि' शब्दके समान हैं। 'पति' शब्दके प्रथमा और द्वितीया विभक्तियोंमें वह्निवत् रूप होते हैं, शेष विभक्तियोंमें वह 'सखि' शब्दके समान रूप रखता है। 'अहर्पतिः' का अर्थ है सूर्य। यहाँ 'पति' शब्द समासमें आबद्ध है। समास में उसका रूप बह्नितुल्य ही होता है।

(अब उकारान्त शब्दका रूप प्रस्तुत करते हैं।) पहले पुल्लिङ्ग 'पटु' शब्दके रूप दिये जाते हैं। पटुका अर्थ है-कुशल- निपुण। १- पटुः पटू, पटवः। २-पटुम्, पटू, पटून्। ३- पटुना, पटुभ्याम्, पटुभिः । ४- पटवे, पटुभ्याम्, पटुभ्यः। ५-पटोः, पटुभ्याम्, पटुभ्यः। ६- पटोः, पट्वोः, पटूनाम्। ७-पटी, पट्वोः, पटुषु। सम्बो०- हे पटो, हे पटू, हे पटवः। इसी तरह भानु, शम्भु विष्णु आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। दीर्घ ईकारान्त 'ग्रामणी' शब्द है। इसका अर्थ है-गाँवका मुखिया। इसका रूप इस प्रकार है-१-ग्रामणीः, ग्रामण्यौ, ग्रामण्यः। २- ग्रामणीम्, ग्रामण्यौ, ग्रामण्यः । ३- ग्रामण्या, ग्रामणीभ्याम्, ग्रामणीभिः। ४- ग्रामण्ये, ग्रामणीभ्याम् २, ग्रामणीभ्यः २।५ ग्रामण्यः २। ६ ग्रामण्योः २। बहुवचन ग्रामण्याम् । ७- ग्रामण्याम्, ग्रामणीषु। इसी तरह 'प्रधी' आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। दीर्घ ऊकारान्त 'दृन्भू' शब्द है। इसका अर्थ है-राजा, वज्र, सूर्य, सर्प और चक्र। इसका रूप दृन्भूः, दृन्थ्वी, दृथ्वः इत्यादि। 'खलपूः' - खलिहान या भूमिको शुद्ध-स्वच्छ करनेवाला। इसके रूप खलपूः, खलप्वी, खलप्वः इत्यादि। 'मित्रभूः' मित्रसे उत्पन्न। इसका रूप है- मित्रभूः, मित्रभुवी, मित्रभुवः इत्यादि। 'स्वभू' का अर्थ है- स्वयम्भूः स्वतः प्रकट होनेवाला। इसके रूप- स्वभूः, स्वभुवी, स्वभुवः इत्यादि हैं ॥ ४-६॥

'सुश्रीः 'का अर्थ है-सुन्दर शोभासे सम्पन्न। इसके रूप हैं- सुश्रीः, सुनियाँ, सुश्रियः इत्यादि। 'सुधीः' का अर्थ है- उत्तम बुद्धिसे युक्त विद्वान्। इसके रूप हैं- सुधीः, सुधियौ, सुधियः इत्यादि। (अब ऋकारान्त पुल्लिङ्ग 'पितृ' तथा 'भ्रातृ' शब्दोंके रूप दिये जाते हैं- 'पिता' का अर्थ है-बाप और 'भ्राता' का अर्थ है-भाई। 'पितृ' शब्दके सब रूप इस प्रकार हैं-१-पिता, पितरौ, पितरः। २- पितरम्, पितरौ, पितृन्। ३-पित्रा, पितृभ्याम्, पितृभ्यः । ४-पित्रे, पितृभ्याम्, पितृभ्यः। ५- पितुः, पितृभ्याम्, पितृभ्यः। ६- पितुः, पित्रोः, पितृणाम्। ७- पितरि, पित्रोः, पितृषु। सम्बो०- हे पितः, हे पितरौ, हे पितरः। इसी तरह 'भ्रातृ' और 'जामातृ' शब्दोंके भी रूप होते हैं। 'नृ' शब्द नरका वाचक है। इसके रूप ना, नरी, नरः इत्यादि 'पितृ' शब्दवत् होते हैं। केवल षष्ठीके बहुवचनमें दो रूप होते हैं- नृणाम् नृणाम्। 'कर्तृ' शब्दका अर्थ है करनेवाला। यह 'तृजन्त' शब्द है। इसके दो विभक्तियोंमें रूप इस प्रकार हैं-कर्ता, कर्तारौ, कर्तारः। कर्तारम्, कर्तारौ, कर्तृन्। शेष 'पितृ' शब्दकी भाँति। 'क्रोष्टु' शब्द सियारका वाचक है। क्रोष्टु विकल्पसे 'क्रोष्ट्र' शब्दके रूपमें प्रयुक्त होता है। उस दशामें इसका रूप 'कर्तृ' शब्दकी भाँति होता है। 'कोष्ठ' के रूपमें ही यदि इसके रूप लिये जायें तो 'पटु' शब्दकी तरह लेने चाहिये। 'नप्तृ' शब्द नातीका वाचक है। इसके रूप 'कर्तृ' शब्दकी भाँति होते हैं। 'सुरै' शब्दका अर्थ उत्तम धनवान् है। 'रे' शब्दका अर्थ है-धन। ये ऐकारान्त पुल्लिङ्ग हैं। इन दोनोंक रूप एक से होते हैं-१- सुराः, सुरायौ, सुरायः। २- सुरायम्, सुरायौ, सुरायः। ३- सुराया, सुराभ्याम्, सुराभिः इत्यादि। 'रे'-राः, रायौ, रायः इत्यादि। हलादि विभक्तियोंमें 'रे' की जगह 'रा' हो जाता है। ओकारान्त 'गो' शब्दपर विचार कीजिये। 'गो' का अर्थ है-बैल। इसके रूप-गौः, गावी, गावः। गाम्, गावौ, गाः इत्यादि हैं। औकारान्त पुल्लिङ्ग 'द्यौं' का अर्थ है-आकाश और 'ग्ली' का अर्थ है- चन्द्रमा। इनके रूप द्यौः, द्यावी, द्यावः इत्यादि। ग्लौः, ग्लावी, ग्लावः इत्यादि हैं। ये पुल्लिङ्गमें 'स्वरान्त नायक' शब्द बताये गये ॥ ७॥

(अब हलन्त पुल्लिङ्ग शब्दोंका परिचय कराया जाता है-) सुवाक् (श्रेष्ठ वक्ता), सुत्वक् (सुन्दर त्वचावाला), पृषत् (जलबिन्दु), सम्राट् (चक्रवर्ती नरेश), जन्मभाक् (जन्म ग्रहण करनेवाला), सुराट् (श्रेष्ठ राजा), अयम् (यह), मरुत् (वायु), भवन् (होता हुआ), दीव्यन् (क्रीडा करता हुआ), भवान् (आप), मघवान् (इन्द्र), पिबन् (पीता हुआ), भगवान् (समग्र ऐश्वर्यसे सम्पन्न), अघवान् (पापयुक्त), अर्वा (अश्व), वहिमान् (अग्नियुक्त), सर्ववित् (सर्वज्ञ), सुपृत् (भलीभाँति पालन करनेवाला), सुसीमा (उत्तम सीमावाला), कुण्डी (कुण्डधारी शिव), राजा, श्वा (कुत्ता), युवा (तरुण), मघवा (इन्द्र), पूषा (सूर्य), सुकर्मा (उत्तम कर्म करनेवाला), यज्वा (यज्ञकर्ता), सुवर्मा (उत्तम कवचधारी), सुधर्मा (उत्तम धर्मवाला), अर्यमा (सूर्य), वृत्रहा (इन्द्र), पन्थाः (मार्ग), सुककुप् (स्वच्छ दिशावाला समय), अष्ट (आठ), पञ्च (पाँच), प्रशान् (पूर्णतः शान्त), सुत्वा, 'प्राङ् प्राञ्ची प्राञ्चः' तथा प्रत्यङ् इत्यादि। सुद्यौः (शोभन आकाशवाला काल), सुभ्राट् (विशेष शोभाशाली), सुपूः (सुन्दर नगरीवाला देश), चन्द्रमा, सुवचाः, श्रेयान्, विद्वान्, उशना (शुक्राचार्य), पेचिवान् (पूर्वकालमें जिसने पाचन किया हो), अनड्वान् - गाड़ी खींचनेवाला बैल, गोधुक् (गायको दुहनेवाला), मित्रध्रुक् (मित्रद्रोही), मुक् (विवेकशून्य), तथा लिट् (चाटनेवाला), - ये सभी हलन्त पुल्लिङ्गके 'नायक' (आदर्श या प्रमुख शब्द) हैं ॥ ८-११ ॥

अब स्त्रीलिङ्गमें नायकस्वरूप शब्दोंको उपस्थित किया जा रहा है-जाया (स्त्री), जरा (वृद्धावस्था), बाला (नूतन अवस्थाकी स्त्री), एडका (भेड़), वृद्धा (बूढ़ी), क्षत्रिया (क्षत्रिय जातिकी स्त्री), बहुराजा (जहाँ बहुतसे राजा निवास करते हों, वह नगरी), बहुदा (अधिक देनेवाली), मा (लक्ष्मी), अथवा बहुदामा (अधिक दाम-रज्जु या दीप्तिवाली), बालिका (लड़की), माया (भगवान्‌की शक्ति या प्रकृति), कौमुदगन्धा (कुमुदकी-सी सुगन्धवाली), सर्वा (सब), पूर्वा (पूर्व दिशा या पहली), अन्या (दूसरी), द्वितीया (दूसरी), तृतीया (तीसरी), बुद्धिः (मति), स्त्री (औरत), श्री (लक्ष्मी), नदी, सुधी (उत्तम बुद्धिवाली), भवन्ती (होती हुई), दीव्यन्ती (क्रीड़ा करती हुई), भाती, भान्ती (शोभमाना), यान्ती (जाती हुई), शृण्वती (सुनती हुई), तुदती, तुदन्ती (व्यथित करती हुई), कर्जी (करनेवाली), कुर्वती (करती हुई), मही (पृथ्वी), रुन्धती (अवरोध करती हुई), क्रीडन्ती (खेलती हुई), दान्ती (दाँतकी बनी हुई वस्तु), पालयन्ती (पालती हुई), सुवाणी (उत्तम वाणी), गौरी (पार्वती), पुत्रवती (पुत्रवाली), नौः (नाव), वधूः (स्त्री), देवता, भूः (पृथ्वी), तिस्रः (तीन), द्वे (दो), कति, वर्षाभूः (वर्षाकालमें उत्पन्न होनेवाली मेढकी), स्वसा (बहिन), माता (माँ), अवरा (लघु), गौः (गाय), द्यौः (स्वर्ग), वाक् (वाणी), त्वक् (चमड़ा), प्राची (पूर्व दिशा), अवाची (दक्षिण दिशा), तिरश्ची (टेढ़ी या मादा पशु-पक्षी), उदीची (उत्तर दिशा), शरद् (ऋतुविशेष), विद्युत् (बिजली), सरित् (नदी), योषित् (स्त्री), अग्निवित् (अग्निको जाननेवाली), सस्यदा (अन्न देनेवाली) अथवा सम्पद् (सम्पत्ति), दृषत् (शिला), या (जो), एषा (यह), सा (वह), वेदवित् (वेदज्ञा), संविद् (ज्ञानशक्ति), बड़ी (बहुत), राज्ञी (रानी), त्वया, मया (युष्मद्-अस्मद् शब्दोंके तीनों लिङ्गोंमें समान रूप होते हैं, ये तृतीयाके एक वचनके रूप हैं)। सीमा (अवधि), पञ्च आदि (संख्यावाचक नान्त शब्द), राका (पूर्णिमा), धूः (बोझ), पूः (नगरी), दिशा (दिक्), गिरा (गीः), चतस्त्रः (चार), विदुषी (पण्डिता), का (कौन), इयम् (यह), दिक् दिशा), दृक् (नेत्र), तादृक् (तादृशी) तथा 'असौं'- ये स्त्रीलिङ्गके नायक शब्द हैं। अब नपुंसकलिङ्गके नायक शब्द बताये जा रहे है॥ १२-१९॥

(सर्वप्रथम स्वरान्त नपुंसकलिङ्ग शब्दों के प्रारम्भिक सिद्ध रूप दिये जाते हैं- ' कुण्डम्'- यह अकारान्त नपुंसकलिङ्ग' कुण्ड' शब्दका प्रथमान्त एकवचनरूप है। इसके प्रथम दो विभक्तियोंमें  क्रमशः एकवचन, द्विवचन और बहुवचनके रूप इस प्रकार जानने चाहिये-कुण्डम्, कुण्डे, कुण्डानि। तृतीया आदि शेष विभक्तियोंके रूप पुल्लिङ्गवत् जानने चाहिये। यथा-कुण्डेन, कुण्डाभ्याम्, कुण्डः इत्यादि। सम्बोधनमें- हे कुण्ड, हे कुण्डे, हे कुण्डानि। 'कुण्डम्' का अर्थ है-पानीसे भरा हुआ गहरा गड्‌ढ़ा। यह नदी और तालाब आदिमें होता है। मिट्टीके बड़े और गहरे पात्रविशेषको भी 'कुण्ड' कहते हैं। इसीको ध्यानमें रखकर कुण्डभर दूध देनेवाली गायको 'कुण्डोघ्नी' कहते हैं। 'सर्वम्'- यह 'सर्व' शब्दका एकवचनान्त रूप है, इसका अर्थ है सम्पूर्ण या सब। इसके प्रथमा और द्वितीया विभक्तियोंमें नपुंसकलिङ्ग सम्बन्धी रूप इस प्रकार होते हैं- सर्वम् सर्वे सर्वाणि। शेष पुल्लिङ्गवत्। 

'सोमपम्'- सोम पान करनेवाला कुल (ब्राह्मणकुल या देवकुल)। इसके भी प्रथम दो विभक्तियोंमें सोमयम् सोमपे सोमपानि इत्यादि रूप होंगे। शेष पुँल्लिङ्ग रामवत्। 'दधि' और 'वारि' शब्द क्रमशः दही और जलके वाचक हैं। ये नित्य नपुंसकलिङ्ग हैं। अतः इनके सम्पूर्ण रूप यहाँ उद्धृत किये जाते हैं। प्र०, द्वि० विभक्तियोंमें दधि दधिनी दधीनि। तृ० दध्ना, दधिभ्याम्, दधिभिः। च०-दध्ने दधिभ्याम् दधिभ्यः। पं० दध्नः दधिभ्याम् दधिभ्यः। ष० दध्नः, दध्नोः, दध्नाम्। स० दध्नि दधनि, दध्नोः, दधिषु। 'वारि' शब्दके सातों विभक्तियोंके रूप इस प्रकार जानने चाहिये-१,२-वारि वारिणी वारीणि। ३- वारिणा वारिभ्याम् वारिभिः । ४- वारिणे वारिभ्याम् वारिभ्यः। ५- वारिणः वारिभ्याम् वारिभ्यः। ६ वारिणः वारिणोः वारीणाम्। ७-वारिणि, वारिणोः, वारिषु। 'खलपु' का अर्थ है-खलिहानको स्वच्छ करनेवाला साधन, 'खुरपा' आदि। इसके रूप विशेष्यके अनुसार स्त्रीलिङ्ग और पुल्लिङ्गमें भी होते हैं। यहाँ नपुंसकलिङ्गमें इसके रूप उद्धृत किये जाते हैं। १,२- खलपु खलपुनी खलपूनि। 

३- खलप्वा, खलपुना खलपूभ्याम् खलपूभिः। ४- खलप्वे-खलपुने खलपूभ्याम् खलपूभ्यः इत्यादि। 'मधु' शब्द शहद और मदिराका वाचक है। इसके रूप इस प्रकार जानने चाहिये-१,२- मधु मधुनी मधूनि। ३- मधुना मधुभ्याम् मधुभिः। ४- मधुने मधुभ्याम् मधुभ्यः। ५- मधुनः मधुभ्याम् मधुभ्यः । ६- मधुनः मधुनोः मधूनाम्। ७-मधुनि मधुनोः मधुषु। सं० हे मधो, हे मधु हे मधुनी हे मधूनि ।। 'त्रपु' शब्द राँगाका वाचक है। इसके प्रथम दो विभक्तियोंके रूप इस प्रकार हैं-त्रपु, त्रपुणी, त्रपूणि। शेष मधुवत्। 'कर्तृ' (करनेवाला), 'भर्तृ' (भरण-पोषण करनेवाला), 'अतिभर्तृ' (भर्ताको भी अतिक्रमण करनेवाला कुल) इन तीनों शब्दोंके प्रथमा और द्वितीया विभक्तियोंमें रूप क्रमशः इस प्रकार हैं- कर्तृ कर्तृणी कर्तृणि। भर्तृ भर्तृणी भर्तृणि। अतिभर्तृ अतिभर्तृणी अतिभर्तृणि। तृतीया आदि विभक्तियोंमें जो अजादि प्रत्यय हैं, उनमें दो-दो रूप होंगे। यथा कर्जा, कर्तृणा। भर्जा, भर्तृणा। अतिभत्रं, अतिभर्तृणा इत्यादि। 'पयस्' शब्द जलका वाचक है। इसके रूप इस प्रकार हैं- १,२- पयः पयसी पयांसि। तृतीया आदिमें पयसा पयोभ्याम् पयोभिः इत्यादि। 'पुरस्' शब्द सकरान्त अव्यय है। इसका अर्थ है- पहले या आगे। अव्यय शब्दोंका कोई रूप नहीं चलता; क्योंकि 'अव्यय 'का यह लक्षण है-॥ २० ॥

सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु। 
वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ॥

प्राक् (पूर्व), प्रत्यक् (अंदर या पश्चिम), तिर्यक् (तिरछी दिशाकी ओर चलने वाले पशु-पक्षी आदि), उदक् (उत्तर) - इन शब्दों के प्रथम दो विभक्तियों में रूप इस प्रकार जानने चाहिये। प्राक् प्राची प्राञ्चि। प्रत्यक् प्रतीची प्रत्यञ्च्चि। तिर्यक् तिरची तिर्यञ्चि। उदक् उदीची उदञ्चि इत्यादि। ये गत्यर्थक 'अश् 'के रूप हैं, पूजा-अर्थमें प्रयुक्त 'अञ्जु 'के-प्राङ् प्राची प्राञ्चि। प्रत्यङ् प्रत्यञ्ची प्रत्यञ्चि। उदङ् उदची उदञ्चि। तिर्यङ् तिर्यञ्ची तिर्यचि। इत्यादि रूप होते हैं। 'जगत्' शब्द संसारका वाचक है। इसके रूप हैं-जगत् जगती जगन्ति इत्यादि। 'जाग्रत्' शब्दका अर्थ है-सजग रहनेवाला। इसके रूप हैं-जाग्रत् जाग्रती जाग्रन्ति, जाग्रति इत्यादि। 'शकृत्' शब्द मल या विष्ठाका वाचक है। इसके रूप शकृत्, शकृती, शकुन्ति, शकानि इत्यादि। तृतीया आदिमें शक्रा, शकृता इत्यादि। 

जिस कुलमें बहुत अच्छी सम्पत्ति है, उसको 'सुसम्पत्' कहते हैं। सुसम्पत्‌के प्रथम दो विभक्तियोंमें इस प्रकार रूप होते हैं- सुसम्यत्, सुसम्पद, सुसम्पदी, सुसम्पन्ति, इत्यादि। सुन्दर दण्डियोंसे युक्त मन्दिर या आयतनको 'सुदण्डि' कहते हैं। 'सुदण्डिन्' शब्दके रूप इस प्रकार जानने चाहिये- सुदण्डि सुदण्डिनी सुदण्डीनि। शेष रूप पुल्लिङ्गवत् होते हैं। 'इह' शब्द अव्यय है। 'अहन्' शब्द दिनका वाचक है। इसके प्रथम दो विभक्तियोंमें रूप इस प्रकार जानने चाहिये- अहः अहनी, अही, अहानि। 'किम्' प्रश्नवाचक सर्वनाम है। इसके रूप तीनों लिङ्गोंमें होते हैं। नपुंसकलिङ्गमें प्रथमा और द्वितीया विभक्तियोंमें 'किम् के कामि-वे रूप होते हैं। शेष रूप पुँल्लिङ्ग 'सर्व' शब्दके समान हैं। 'इदम्' का अर्थ है- यह। इसके नपुंसकलिङ्गमें- इदम् इमे इमानि- ये रूप होते हैं। तृतीया आदि विभक्तियोंमें पुल्लिङ्गवत् रूप जानने चाहिये ॥ २१॥

'घ्' शब्दं संख्या छःका वाचक और बहुवचनान्त है। इसके तीनों लिङ्गोंमें समान रूप होते हैं। १.२ षट्। ३ षड्भिः। ४-५ षड्भ्यः। ६- षण्णाम्। ७-षट्सु । 'सर्पिष्' शब्द बीका वाचक है। इसके रूप इस प्रकार जानने चाहिये- सर्पिः सर्पिषी सर्पीषि। सर्पिषा सर्पिभ्यर्थ्यांम् सर्पिभिः इत्यादि। 'श्रेयस्' शब्द कल्याणका वाचक है। उसके रूप श्रेयः श्रेयसी श्रेयांसि इत्यादि हैं। तृतीया आदिमें 'पयस्' शब्दके समान इसके रूप जानने चाहिये। संख्या चारका वाचक 'चतुर्' शब्द नित्य बहुवचनान्त है। नपुंसकलिङ्गमें इसके रूप इस प्रकार हैं- १.२- चत्वारि। ३- चतुर्भिः । ४, ५-चतुर्थ्यः। ६- चतुर्णाम्। ७- चतुषु। 'अदस्' शब्द 'यह', 'वह'का वाचक सर्वनाम है। नपुंसकमें प्रथम दो विभक्तियोंमें इसके रूप' अदः अमू अमूनि' होते हैं। शेष रूप पुल्लिङ्गवत् जानने चाहिये। इनसे भिन्न जो दूसरे- दूसरे शब्द हैं, उनके रूप भी इन पूर्वकथित शब्दोंके ही समान हैं। इन शब्दोंकी 'प्रातिपदिक' संज्ञा कही गयी है। प्रातिपदिकसे परे प्रथमा आदि विभक्तियाँ होती हैं। जो धातु, प्रत्यय और प्रत्ययान्तसे रहित अर्थवान् शब्द है। उसीको 'प्रातिपदिक' कहते हैं। प्रातिपदिकसे प्रातिपदिकार्थ, लिङ्गमात्राधिक्य और वचनमात्रका बोध करानेकेmलिये प्रथमा विभक्ति होती है॥ २२-२३॥

सम्बोधन में तथा उक्त कर्म और कर्तामें भी प्रथमा विभक्तिका प्रयोग होता है। जो किया जाता है, उसकी 'कर्म' संज्ञा है। कर्ममें द्वितीया विभक्ति होती है। जिसकी सहायतासे कर्म किया जाता है, उसको 'करण' कहते हैं तथा जो कार्य करता है, उसे 'कर्ता' कहते हैं। तिङ् कृत्, तद्धित प्रत्ययों और समाससे अनुक्त कर्तामें और करणमें भी तृतीया विभक्ति होती है। किसी भी कारकके रहते हुए कर्तामें भी तृतीया होती है। यथा-'ब्रजं नेतव्या गावः कृष्णेन।' [यहाँ 'कृत्यानां कर्तरि वा।'- इस सूत्र (२।३।७१) के अभिप्रायका उपजीव्यभाव लक्षित होता है।] सम्प्रदानमें चतुर्थी विभक्ति होती है। जिसको कुछ देनेकी इच्छा हो, उसे 'सम्प्रदान' कहा गया है। जिससे कोई पृथक् होता हो, जिससे कुछ लेता या ग्रहण करता हो तथा जिससे भयकी प्राप्ति होती हो, उसकी 'अपादान' संज्ञा होती है। अपादानमें पञ्चमी विभक्ति होती है। जहाँ स्व स्वामिभाव या जन्य-जनकभाव आदि सम्बन्धका बोध होता हो, वहाँ षष्ठी विभक्तिका प्रयोग होता है। जो आधार हो, उसकी 'अधिकरण' संज्ञा होती है। 'अधिकरण 'में सप्तमी' विभक्तिका प्रयोग होता है। जहाँ एकार्थ विवक्षित हो, वहाँ एकवचन और जहाँ द्वित्व विवक्षित हो, वहाँ द्विवचनका प्रयोग करना चाहिये। बहुत्वकी विवक्षा होनेपर बहुवचनका प्रयोग होता है। अब शब्दोंके सिद्ध रूप बताता हूँ-वृक्षः, सूर्यः, अम्बुवाहः, अर्कः, हे रखे ! हे द्विजातयः ! ॥ २४-२९ ॥

विप्री (विप्र प्र० द्वि०), गजान् (गज द्वि० बहु०), महेन्द्रेण (महेन्द्र तृ० एक०), यमाभ्याम् (यम तृ० द्वि), अनिलैः (अनिल तू० बहु०), कृतम् (कृत नपुंसकलिङ्ग प्रथमा-एकवचन), रामाय (रामच० एक०), मुनिवर्याभ्याम् (मुनिवर्य च० द्वि०), केभ्यः (किम्+च० बहु०), धर्मात् (धर्म+पं० एक०), हरौ (हरि-सप्त० एक०), रत्तिः (रति+प्र० एक०), शराभ्याम् (शर पञ्च० द्वि०), पुस्तकेभ्यः (पुस्तक पञ्च० बहु०), अर्थस्य (अर्थ षष्ठी एक०), ईश्वरयोः (ईश्वर षष्ठी द्वि०), गतिः (गति-प्र० एक०), बालानाम् (बाल षष्ठी बहु०), सज्जने (सज्जन सप्त० एक०), प्रीतिः (प्रीति-प्र० एक०), हंसयोः (हंस सप्त० द्वि०), कमलेषु (कमल सप्त० बहु०), बालकोंकी सज्जनमें प्रीति होती है और हंसके जोड़ेकी कमलोंमें- यह इकतीसवें श्लोकके उत्तरार्धका वाक्यार्थ है ॥ ३०-३१ ॥

इसी प्रकार 'काम', 'महेश' आदि शब्द  'वृक्ष' शब्दके समान जानने चाहिये। 'सर्वे' 'विश्वे' इन दोनोंका अर्थ है-सब। ये प्रथमा विभक्तिके बहुवचनान्तरूप हैं। सर्वस्यै, सर्वस्मात् ये 'सर्व' शब्दके क्रमशः चतुर्थी और पञ्चमी विभक्तिके एकवचनान्त रूप हैं। कतरो मतः दोमेंसें कौन अभिमत है? यहाँ 'कतर' शब्दका प्रथमामें एकवचनान्त सिद्ध रूप दिया गया है। 'कतर' शब्द सर्वनाम है और 'सर्व' शब्दकी भाँति उसका रूप चलता है। सर्वेषाम् (सर्व षष्ठी० बहु०), स्वं च ('स्व' शब्द भी सर्वनाम है। अतः इसका रूप भी सर्ववत् समझना चाहिये। विश्वस्मिन् (विश्व सप्त० एक०) इन शब्दोंके शेष रूप 'सर्व' शब्दके समान हैं। इसी प्रकार उभय, कतर, कतम और अन्यतर आदि शब्दोंके रूप होते हैं। पूर्वे, पूर्वाः ये 'पूर्व' शब्दके प्रथमान्त बहुवचन रूप हैं। प्रथमान्त बहुवचनमें पूर्वादि शब्दोंको विकल्पसे सर्वनाम माना जाता है। सर्वनाम-पक्षमें 'पूर्वे' और सर्वनामाभव- पक्षमें 'पूर्वाः' रूपकी सिद्धि होती है।

पूर्वस्यै (पूर्व-च० एक०), 'पूर्वस्मात् सुसमागतः' पूर्वसे आया। यहाँ' पूर्व' शब्दका पञ्चमी विभक्तिमें एकवचनान्त रूप प्रयुक्त हुआ है। 'पूर्वे बुद्धिश पूर्वस्मिन् - पूर्वमें बुद्धि। यहाँ 'पूर्व' शब्दका सप्तमीके एक वचनमें रूपद्वय प्रयुक्त हुआ है। 'पूर्व' आदि नौ शब्दोंसे पञ्चमी और सप्तमीके एकवचनमें 'डसि और ङि' के स्थानोंमें 'स्मात्' और 'स्मिन्' आदेश विकल्पसे होते हैं। उनके होनेपर पूर्वस्मात् और पूर्वस्मिन् रूप बनते हैं और न होने पर 'राम' शब्दकी भाँति 'पूर्वात्' और 'पूर्वे' रूप होते हैं। शेष रूप सर्ववत् जानने चाहिये। इसी प्रकार पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अन्तर, अपर, अधर और नेम शब्दोंक भी रूप जानने चाहिये। प्रथमे, प्रथमाः ये 'प्रथम' शब्दके बहुवचनान्त रूप हैं। इनके शेष रूप 'अर्क' शब्दके समान जानने चाहिये। इसी तरह 'चरम' शब्द, 'तयप्' प्रत्ययान्त शब्द तथा 'अल्प', 'अर्ध' और 'नेम' आदि शब्दोंके भी रूप होते हैं। यहाँ अन्तर इतना ही है कि 'चरम' और 'कतिपय' आदि शब्दोंके शेष रूप 'प्रथम' शब्दके समान होंगे और 'नेम' आदि शब्दोंके शेष रूप सर्ववत् होंगे। जिसके अन्तमें 'तीय' लगा है, उन 'द्वितीय' और 'तृतीय' शब्दोंके चतुर्थी, पञ्चमी और सप्तमी विभक्तियोंमें एकवचनान्त रूप विकल्पसे सर्ववत् होते हैं। जैसे- (चतुर्थी) द्वितीयस्मै, द्वितीयाय। (पञ्चमी) द्वितीयस्मात्, द्वितीयात्। (सप्तमी) द्वितीयस्मिन्, द्वितीये। इसी प्रकार 'तृत्तीय' शब्दके भी रूप होंगे। इन दोनों शब्दोंके शेष रूप 'अर्क' शब्दके समान होते हैं॥ ३२-३६॥

अब 'सोमपा' शब्दके सिद्ध रूप क्रमशः दिये जाते हैं- १- सोमपाः, सोमपौ, सोमपाः। २- सोमपाम्, सोमपी, सोमपः। ३- सोमपा, सोमपाभ्याम्, सोमपाभिः । ४- सोमपे, सोमपाभ्याम्, सोमपाभ्यः । ५- सोमपः, सोमपाभ्याम्, सोमपाभ्यः । ६- सोमपः, सोमपोः, सोमपाम्। ७- सोमपि, सोमपोः, सोमपासु। (यहाँ ज्ञेयी, व्रज, हृद और कुलम् ये पद पादपूर्तिमात्रके लिये दिये गये हैं। यहाँ प्रकृतमें इनका कोई उपयोग नहीं है।) 'सोमपा' शब्दके समान ही 'कीलालपा' आदि शब्दोंके रूप होंगे। अब कवि, अग्नि, अरि, हरि, सात्यकि, रवि, वहि-इन शब्दोंके कतिपय सिद्ध रूप उद्धृत किये जाते हैं। कविः (कवि-प्र० एक०), अग्निः (अग्नि-प्र० एक०), अरयः (अरि०प्र० बहु०), हे कवे! (कवि-सम्बोधन एक०), कविम् (कवि द्वि० एक०), अग्नी (अग्नि-द्वि० द्वि०), हरीन् (हरिद्वि० बहु०), सात्यकिना (सात्यकि तृ० एक०), रविभ्याम् रवितृ० द्वि०), रविभिः (रवि० तृ० बहु०), 'देहि वह्नये यः समागतः जो आया है उसे वहि (अग्नि) को समर्पित कर दो।' वह्नये (वहिच० एक०), अग्नेः (अग्नि षष्ठी एक०), अग्न्योः (अग्नि षष्ठी द्वि०), अग्नीनाम् (अग्नि षष्ठी बहु०), कवी (कवि सप्त० एक०), कव्योः (कवि सप्त० द्वि०), कविषु (कवि सप्त० बहु०) ॥ ३७-४० ॥ 

इसी प्रकार सुसृति, अभ्रान्ति, सुकीर्ति और सुधृति आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। यहाँ इन सबका प्रथमाका एकवचनान्त रूप दिया गया है। यथा-सुसुतिः, अभ्रान्तिः, सुकीर्तिः, सुधृतिः। अब 'सखि' शब्दके रूप दिये जाते हैं-१- सखा, सखायौ, सखायः। हे सखे ! सत्पतिं व्रज। (हे मित्र! तुम अच्छे स्वामीके पास जाओ।) 'हे सखे' यह सखि शब्दका सम्बोधनमें एकवचनान्त रूप है। २-सखायम्, सखायौ, सखीन्। ३ सख्या आगतः (मित्रके साथ आया)। ४-सख्ये दद (मित्रको दो)। ५-सख्युः। ६-सख्युः, सख्योः, सखीनाम्। ७- सख्यौ, सख्योः, सखिषु। शेष रूप 'कवि' शब्दके समान जानने चाहिये। पत्या (पति+तृ० एक०), पत्ये (पति च० एक०), पत्युः (पति-पञ्च० एक०), पत्युः (पति षष्ठी एक०), पत्योः (पति षष्ठी द्वि०), पत्यौ (पति सप्त० एक०)। 'पति' शब्दके शेष रूप 'अग्नि' शब्दके समान जानने चाहिये। (यदि 'पति' शब्द समासमें आबद्ध हो तो उसके सम्पूर्ण रूप 'कवि' शब्दके समान ही होंगे।) अब 'द्वि' शब्दके पुल्लिङ्ग रूप दिये जाते हैं, यह नित्य द्विवचनान्त है। १, २- द्वौ। ३, ४, ५- द्वाभ्याम्। ६, ७- द्वयोः। यह दो संख्याका वाचक है ॥ ४१-४३ ॥

अब संख्या तीनके वाचक नित्य बहुवचनान्त पुल्लिङ्ग 'त्रि' शब्दके रूप दिये जाते हैं-१ त्रयः। २-त्रीन्। ३-त्रिभिः। ४, ५-त्रिभ्यः। ६  त्रयाणाम्। ७-त्रिषु। ये क्रमशः सात विभक्तियोंके रूप हैं। अब 'कति' शब्दके रूप दिये जाते हैं- १-कति। २-कति। शेष रूप 'कवि' शब्दके समान होते हैं। यह नित्य बहुवचनान्त शब्द है। अब 'नेता'के अर्थमें प्रयुक्त होनेवाले 'नी' शब्दके रूप उद्धृत किये जाते हैं-१-नीः, नियौ, नियः। सम्बोधन हे नीः, हे नियाँ, हे नियः। २- नियम्, नियौ, नियः। ३-निया, नीभ्याम्, नीभिः। ४-निये, नीभ्याम्, नीभ्यः। ५-नियः, नीभ्याम्, नीभ्यः। ६-नियः, नियोः, नियाम्। ७-नियि, नियोः नीषु। सुश्रीः (सुश्री प्र० एक०)। इसी तरह 'सुधीः' आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। 'ग्रामणीः पूजयेद्धरिम्' गाँवका मुखिया श्रीहरिका पूजन करे। 

'ग्रामणी' शब्दके रूप इस प्रकार हैं-१-ग्रामणीः, ग्रामण्यौ, ग्रामण्यः। २- ग्रामण्यम्, ग्रामण्यौ, ग्रामण्यः। ३-ग्रामण्या, ग्रामणीभ्याम्, ग्रामणीभिः। ४-ग्रामण्ये, ग्रामणीभ्याम्, ग्रामणीभ्यः। ५-ग्रामण्यः, ग्रामणीभ्याम्, ग्रामणीभ्यः । ६-ग्रामण्यः, ग्रामण्योः, ग्रामण्याम्। ७ ग्रामण्याम्, ग्रामण्योः, ग्रामणीषु। इसी तरह 'सेनानी' आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। 'सुभू' शब्दके रूप - सुभूः, सुभुवौ इत्यादि हैं। 'स्वयम्भू' शब्दके रूप-१- स्वयम्भुः, स्वयम्भुवौ, स्वयम्भुवः । २-स्वयम्भुवम्, स्वयम्भुवौ, स्वयम्भुवः। ३-स्वयम्भुवा। सप्तमीके एकवचनमें 'स्वयम्भुवि। शेष 'सुभू' शब्दके समान। इसी तरह 'प्रतिभू' आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। 'खलपू' शब्दके रूप- खलपूः, खलप्बी, खल्पवः। खलप्वम् इत्यादि हैं। सप्तमीके एकवचनमें 'खलप्वि' यह रूप होता है। इसी प्रकार' शरपू' आदि शब्दोंके रूप जानने चाहिये। 'क्रोष्ट' शब्दके क्रमशः पाँच रूप इस प्रकार होते है- क्रोष्टा, क्रोष्टारी, क्रोष्टारः। क्रोष्टारम्, क्रोष्टारौ। द्वितीयाके बहुवचनमें 'क्रोष्ट्रन्'- यह रूप बनता है। तृतीया आदिके स्वरादि प्रत्ययोंमें दो-दो रूप चलते हैं। एक 'क्रोष्टु' शब्दके, दूसरे 'क्रोष्ट्र' शब्दके। यथा-क्रोष्टुना कोष्ठा, क्रोष्टवे क्रोष्ठे, क्रोष्टोः क्रोष्टुः इत्यादि। षष्ठीके बहुवचनमें 'क्रोष्धूनाम्'- यह एक ही रूप होता है। सप्तमीके एकवचनमें क्रोष्टा, कोष्टरि- ये रूप होते हैं। हलादि विभक्तियोंमें इसके रूप 'शम्भु' आदि शब्दोंक समान होते हैं। 'पितृ' शब्दके रूप १-पिता, पितरी, पितरः। सम्बोधनमें हे पितः! हे पितरौ! हे पितरः ।। २-पितरम्, पितरी, पितृन्। ३-पित्रा, पितृभ्याम्, पितृभिः। ४-पित्रे, पितृभ्याम्, पितृभ्यः। ५-पितुः, पितृभ्याम्, पितृभ्यः ।५-पितुः, पितृभ्याम्, पितृभ्यः। ६-पितुः, पित्रोः, पितॄणाम्। ७-पितरि, पित्रोः, पितृषु ॥ ४४-५० ॥

इसी प्रकार 'भ्रातु' और 'जामातू' आदि शब्दोंक रूप जानने चाहिये-१-भ्राता, भ्रातरी, भ्रातरः। जामाता, जामातरी, जामातरः इत्यादि। 'नृ' शब्दके रूप 'पितृ' शब्दके समान होते हैं। केवल षष्ठीके बहुवचनमें उसके नृणाम्, नृणाम् ये दो रूप होते हैं। 'कर्तृ' शब्दके प्रारम्भिक पाँच रूप इस प्रकार होते हैं-कर्ता, कत्र्त्तारी, कत्र्तारः। कत्र्त्तारम्, कत्र्त्तारी। द्वितीयाके बहुवचनमें कर्तृन्, षष्ठीके बहुवचनमें कर्तृणाम् और सप्तमीके एकवचनमें कर्त्तरि रूप होते हैं। शेष रूप 'पितृ' शब्दके समान जानने चाहिये। इसी तरह उद्द्वातू, स्वसु और ननु आदि शब्दोंक रूप होते हैं। उद्गाता उद्गातारी उद्गातारः। स्वसा, स्वसारी, स्वसारः। नप्ता, नप्तारी, नप्तारः इत्यादि। शेष रूप 'कर्तृ' शब्दके समान होते हैं। 'स्वसू' शब्दका द्वितीयाके बहुवचनमें 'स्वसूः' रूप होता है। 'सुरै' शब्दके रूप इस प्रकार हैं- सुराः, सुरायौ, सुरायः इत्यादि। षष्ठीके बहुवचनमें सुरायाम् और सप्तमीके एकवचनमें सुरायि रूप होते हैं। 'गो' शब्दके रूप इस प्रकार होते हैं। १-गौः, गावी, गावः। २-गाम्, गावी, गाः। ३-गवा गोभ्याम्, गोभिः इत्यादि। षष्ठी गोः, गवोः, गवाम्। सप्तमी गवि, गयोः, गोषु। इसी प्रकार 'ची' तथा 'ग्ली' शब्दोंक रूप जानने चाहिये। ये स्वरान्त शब्द पुल्लिङ्गमें नायक (प्रधान) हैं ॥५१-५३॥

अब हलन्त पुल्लिङ्ग शब्दोंक सिद्ध रूप बताये जाते हैं। 'सुवाच्' शब्दके रूप यों जानने चाहिये-१-सुवाक्, सुवाग, सुवाची, सुवाचः । २-सुवाचम्, सुवाची, सुवाचः। ३-सुवाचा, सुवाग्भ्याम्, सुवाग्भिः। इत्यादि। (सप्त० बहुवचनमें) सुवाक्षु। इसी तरह 'दिश्' आदि शब्दोंके रूप होते हैं। प्रात् शब्दके रूप-१- प्राङ्, प्राञ्ची, प्राञ्चः। २-भोः प्राशं व्रज (हे भाई! तुम प्राचीन महापुरुषोंके पथपर चलो)। यहाँ 'प्राञ्चम्' यह द्वितीया विभक्तिका एकवचनान्त रूप है। ३-प्राचा, प्राग्भ्याम्, प्राग्भिः। षष्ठीके बहुवचनमें 'प्राचाम्' रूप होता है। सप्तमीके एकवचनमें 'प्राचि' द्विवचनमें 'प्राचोः' और बहुवचनमें 'प्राक्षु'। पूजार्थक 'प्राञ्च' शब्दके सप्तमीके बहुवचनमें 'प्राड्छु' 'प्राइक्षु'। इसी प्रकार उदञ्च, सम्यञ्च और प्रत्यञ्च शब्दोंक भी रूप होते हैं। यथा 'उदङ, उदचौ उदञ्चः इत्यादि। स्वीलिङ्गमें उदीची। सम्यङ् सम्यञ्ची, सम्यञ्चः। स्त्रीलिङ्गमें समीची"। प्रत्यङ्  प्रत्यञ्च्ची, प्रत्यञ्चः। स्त्रीलिङ्गमें प्रतीची'। 

इन सभी शब्दोंके 'शस्' आदि विभक्तियोंमें इस तरह रूप जानने चाहिये-उदीचः उदीचा। समीचः, समीचा। प्रतीचः, प्रतीचा इत्यादि। तिर्यङ् तिरञ्चः। सध्यङ्', सधीचः। विश्वश्यङ्, विश्वद्रीचः इत्यादि रूप भी पूर्ववत् बनते हैं। 'अमुम् अञ्चति' - इस विग्रहमें अमुमुयङ्, अदमुयङ अदक्रयङ्- ये तीन रूप प्रथमा विभक्तिके एकवचनमें होते हैं। प्रथमाके बहुवचनमें 'अद्र्धञ्चः' रूप होता हैं और द्वितीयाके बहुवचनमें अमुमुईचः तथा अमुद्रीचः- ये रूप होते हैं। 'भ्याम्' विभक्तिमें पूर्ववत् 'अदद्रयग्भ्याम्' रूपकी सिद्धि होती है। 'तत्त्वतृष्' शब्दके रूप इस प्रकार होते हैं-१- तत्त्वतृट्-तत्त्वतृड्, तत्त्वतृषी, तत्त्वतृषः इत्यादि। तृतीया आदिके द्विवचनमें तत्त्वतृद्भ्याम्। 'तत्त्वतृड्भ्यां समागतः'' वह तत्त्वज्ञानकी पिपासावाले दो व्यक्तियोंके साथ आया।' सप्तमीके एकवचनमें तत्त्वतृषि और बहुवचनमें तत्त्वतृट्स- ये रूप होते हैं। इसी तरह 'काष्ठतडू" आदि रूप होते हैं। यथा-काष्ठतद्, काष्ठतड्, काष्ठतक्षौ, काष्ठतक्षः इत्यादि। 'भिषज्' शब्दके रूप 'भिषक्", भिषग्-भिषजी, भिषजः इत्यादि होते हैं। तृतीयाके द्विवचनमें 'भिषग्भ्याम्' और सप्तमीके एकवचनमें 'भिषजि' रूप होते हैं। इसी प्रकार 'जन्मभाक्' आदि भी जानने चाहिये। यथा-जन्मभाकू, जन्मभागू, जन्मभाजी, जन्मभाजः इत्यादि। 'मरुत्' शब्दके रूप इस प्रकार जाने मरुत्, मरुद् मरुती मरुतः। मरुद्भ्याम् मरुति इत्यादि। इसी प्रकार 'शत्रुजित् आदि शब्दोंके भी रूप होते हैं। पूजनीय व्यक्तिके लिये प्रयुक्त होनेवाले 'भवत्' शब्दके रूप इस प्रकार हैं- भवान्", भवन्तौ, भवन्तः इत्यादि। षष्ठीके बहुवचनमें 'भवताम्'- यह रूप होता है। 'भू' धातुसे बननेवाले 'शतृ' प्रत्ययान्त 'भवत्' शब्दके रूप इस प्रकार होते हैं- भवन्, भवन्तौ भवन्तः इत्यादि। स्त्रीलिङ्गमें 'भवन्ती रूप होता है।

'महत्' शब्दके रूप-महान्", महान्तौ, महान्तः। महती, इत्यादि। 'भगवत्' आदि शब्दोंके रूप 'भवत्' शब्दकी तरह भगवान् भगवन्तौ भगवन्तः इत्यादि होते हैं। इसी प्रकार 'मघवत्' शब्दके रूप जानने चाहिये। यथा-मघवान्", मघवन्तौ मघवन्तः इत्यादि । 'अग्निचित्' शब्दके रूप अग्निचित्-द, अग्निचितौ, अग्निचितः इत्यादि होते हैं। सप्तमीके एकवचनमें 'अग्निचिति' और बहुवचनमें 'अग्निचित्सु'- ये रूप होते हैं। इसी प्रकार अन्यान्य 'तत्त्ववित्' 'वेदवित्"" तथा 'सर्ववित्' शब्दोंक रूप होते हैं॥ ५४-६१ ॥

'राजन्' शब्दके सिद्ध रूप इस प्रकार जानने चाहिये। यथा-१-राजा, राजानौ, राजानः । २- राजानम् राजानौ राज्ञः । ३-राज्ञा राजभ्याम् राजभिः इत्यादि। सप्तमीके एकवचनमें 'राज्ञि' और 'राजनि'- ये दो रूप होते हैं। सम्बोधनमें- हे राजन् ! इत्यादि। 'यज्वन्' शब्दके-यज्वा "यज्वानी यज्वानः इत्यादि रूप होते हैं। 'करिन्' और 'दण्डिन्' इत्यादि इन्नन्त शब्दोंके रूप इस प्रकार होते हैं-करी करिणौ करिणः। दण्डी दण्डिनौ दण्डिनः इत्यादि। 'पथिन्' शब्दके सिद्ध रूप यों हैं-१-पन्थाः पन्थानौ पन्थानः। २-पन्धानम् पन्थानी पथः। ३-पथा पथिभ्याम् पचिभिः - इत्यादि। सप्तमीके एकवचनमें 'पथि' रूप होता है। इसी प्रकार 'मथिन्' शब्दका भी रूप जानना चाहिये। यथा मन्थाः, मन्धानौ, मन्थानः, इत्यादि। ऋभुक्षाः, ऋभुक्षाणी, ऋभुक्षाणः इत्यादि। पथ्यादिमें पथिन्, मथिन् तथा ऋभुक्षन् ये तीन शब्द आते हैं। पाँच संख्याका वाचक 'पञ्चन्' शब्द नित्य बहुवचनान्त है। 

उसके रूप इस प्रकार होते हैं-१-२-पञ्च', ३-पञ्चभिः, ४-५-पञ्चभ्यः, ६-पञ्चानाम्, ७-पञ्चसु। 'प्रतान्" शब्दके रूप-प्रतान्, प्रतानी, प्रतानः, इत्यादि हैं। तृतीया आदिके द्विवचनमें 'प्रतान्ध्यां' रूप होता है। सम्बोधनमें 'हे प्रतान् !'। 'सुशर्मन्' शब्दके रूप-सुशर्मा सुशर्माणी, सुशर्माणः। इत्यादि हैं। शस्, ङसि, डस्-इन विभक्तियोंमें 'सुशर्मणः' रूप होता है। अप् शब्द नित्यबहुवचनान्त और स्त्रीलिङ्ग है। इसके रूप यों जानने चाहिये-१-आपः। २-अपः। ३ अद्धिः। ४-५अद्भधः । ६-अपाम्। ७-अप्सु। 'प्रशाम्' शब्दके रूप प्रशान्, प्रशामी, प्रशामः इत्यादि हैं। सप्तमीके एकवचनमें 'प्रशामि' रूप होता है। 'किम्' शब्दके रूप-१-कः, कौ, के। २-कम्, कौ, कान् ३-केन, काभ्याम्, कैः- इत्यादि। सप्तमी बहुवचनमें केषु। शेष रूप सर्ववत् होते हैं। 'इदम्' शब्दके रूप इस प्रकार हैं-१-अयम्', इमी, इमे। २-इमम्, इमौ, इमान्। 'इमान्नय' (अर्थात् इन्हें ले जाओं) ३ अनेन, आभ्याम्, एभिः। ४-अस्मै, आभ्याम्, एभ्यः । ५-अस्मात्, आभ्याम्, एभ्यः। ६-अस्य, अनयोः, एषाम्। ७-अस्मिन्, अनयोः, एषु। 'चतुर्' शब्द नित्य बहुवचनान्त है। पुल्लिङ्गमें इसके रूप यों होते हैं-१ चत्वारः, २-चतुरः। ३-चतुर्भिः। ४-५ चतुर्थ्यः। ६ चतुर्णाम्। ७-चतुर्षु। जिसकी वाणी अच्छी हो, वह पुरुष श्रेष्ठ माना जाता है। उसे 'सुगीः' कहते हैं। यह प्रथमाका एकवचन है। 'सुगिर्' शब्दका सप्तमीके एकवचनमें 'सुगिरि' रूप होता है। 'सुदिव्' शब्दके रूप इस प्रकार हैं-१-सुद्यौः, सुदिवौ, सुदिवः इत्यादि। तृतीया आदिके द्विवचनमें 'सुद्युभ्याम्' रूप होता है। 

'विश्' शब्दके रूप विट्वि", विशी, विशः । विड्भ्याम् इत्यादि होते हैं। सप्तमीके बहुवचनमें 'विट्स' रूप होता है। 'यादृश्' शब्दके रूप इस प्रकार हैं- यादृक्-ग्, यादृशौ, यादृशः। यादृशा, यादृग्भ्याम् इत्यादि। 'षष्' शब्द नित्य बहुवचनान्त है। इसके रूप यों हैं-१-२-षट्-घड्। ३- षड्द्भिः। ४-५ षड्भ्यः । ६ षण्णाम्। ७-षट्सु । 'सुवचस्' शब्दके रूप इस प्रकार हैं-१-सुबचाः", सुवचसौ, सुवचसः । २-सुवचसम्, सुवचसौ, सुवचसः । ३-सुवचसा, सुवचोभ्याम्, सुवचोभिः - इत्यादि। सम्बोधनमें- हे सुवचः! 'उशनस्' शब्दके रूप यों है-१-उशना", उशनसी, उशनसः । हे उशनः इत्यादि। सप्तमीके एकवचनमें 'उशनसि' रूप होता है। 'पुरुदंशस्' और 'अनेहस्' शब्दोंके रूप भी इसी प्रकार होते हैं। यथा-१-पुरुदंशा", पुरुदंशसी, पुरुदंशसः। अनेहा, अनेहसौ, अनेहसः इत्यादि। 'विद्वस्' शब्दके रूप यों जानने चाहिये विद्वान्, विद्वांसौ, विद्वांसः, हे विद्वन् इत्यादि। 'विद्वांस उत्तमाः' (विद्वान् पुरुष उत्तम होते हैं)। चतुर्थी विभक्तिके एकवचनमें 'विदुषे' रूप होता है। 'विदुषे नमः' (विद्वान्‌को नमस्कार है)। द्विवचनमें 'विद्वद्भयाम्' और सप्तमीके बहुवचनमें 'विद्वत्सु' रूप होते हैं। 'स विद्वत्सु बभूविवान्' (वह विद्वानोंमें प्रकट हुआ।) 'बभूविवस्' शब्दके रूप इस प्रकार जानने चाहिये- बभूविवान् बभूविवांसौ, बभूविवांसः- इत्यादि। इसी प्रकार 'पेचिवान्', पेचिवांसी, पेचिवांसः। 

श्रेयान् श्रेयांसौ, श्रेयांसः - इत्यादि रूप जानने चाहिये। 'श्रेयस्' शब्दके द्वितीयाके बहुवचनमें 'श्रेयसः' रूप होता है। अब 'अदस्' शब्दके पुल्लिङ्गमें रूप बताते हैं-१-असर्सी, अमू, अमी। २ अमुम्, अमू, अमून्। ३-अमुना, अमूभ्याम्, अमीभिः । ४-अमुष्मै, अमूभ्याम्, अमीभ्यः । ५ अमुष्मात्, अमूभ्याम्, अमीभ्यः। ६-अमुष्य, अमुयोः, अमीषाम्। ७-अमुष्मिन्, अमुयोः, अमीषु। 'गोधुग्भिरागतः' (वह गाय दुहनेवालोंके साथ आया)। 'गोदुहू' शब्दके रूप इस प्रकार हैं- गोधुर्क ग, गोदुहौ, गोदुहः। गोधुक्षु इत्यादि। इसी प्रकार, 'दुहू' आदि अन्य शब्दोंसे रूप जानने चाहिये। 'मित्रद्रुहू" शब्दके रूप इस प्रकार जानने चाहिये- मित्रधुक् ग्, मित्रधुट्-इ, मित्रगुहौ, मित्रद्रुहः। मित्रगुहा, मित्रक्षुग्भ्याम्, मित्रक्षुड्भ्याम्, मित्रक्षुग्भिः, मित्रक्षुभिः इत्यादि। इसी प्रकार 'चित्रद्रुहू' आदि शब्दोंके भी रूप जानने चाहिये। 'स्वलिहू" शब्दके रूप यों होते हैं- स्वलिट्-स्वलिइ, स्वलिहौ, स्वलिहः। स्वलिहा, स्वलिड्भ्याम् इत्यादि। सप्तमीके एकवचनमें 'स्वलिहि' रूप होता है। 'अनुडुद्द' शब्दके रूप यों हैं-१-अनड्वान्, अनड्‌वाहौ, अनड्‌वाहः। २-अनड्‌वाहम्, अनड्वाही, अनुडुहः, ३-अनडुहा, अनडुद्धधाम्, अनड्डुद्धिः । सप्तमीके बहुवचनमें 'अनड्डुत्सु' (सम्बोधनमें 'हे अनड्वन्')। अजन्त और हलन्त शब्द पुल्लिङ्गमें बताये गये। अब स्त्रीलिङ्गमें बताये जाते हैं॥ ६२-७३॥

इस प्रकार आदि आग्नेय महापुराणमें 'सामान्यतः सुव्-विभक्तियोंके सिद्ध रूपोंका वर्णन' नामक तीन सौ इक्यावनवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ ३५१॥

click to read 👇👇

अग्नि पुराण अध्यायः ३५१ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३५२ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३५३ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३५४ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३५५ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३५६ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३५७ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३५८ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३५९ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३६० ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३६१ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३६२ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३६३ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३६४ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३६५ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३६६ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३६७ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३६८ ]

टिप्पणियाँ