अग्नि पुराण दो सौ उनासीवाँ अध्याय ! Agni Purana 279 Chapter !

अग्नि पुराण दो सौ उनासीवाँ अध्याय ! Agni Purana 279 Chapter !

अग्नि पुराण 279 अध्याय - सिद्धौषधानि

अग्निरुवाच

आयुर्वेदं प्रवक्ष्यामि सुश्रुताय यमब्रवीत् ।
देवो धन्वन्तरिः सारं मृतसञ्जीवनीकरं ।। १ ।।

सुश्रुत उवाच

आयुर्वेदं मम ब्रूहि नराश्वेभरुगर्दनम् ।
सिद्धयोगान्‌ सिद्धमन्त्रान्‌ मृतसञ्जीवनीकरान् ।। २ ।।

धन्वन्तरिरुवाच

रक्षन् बलं हि ज्वरितं लङ्घितं भोजयेद्भिषक् ।
सविश्वं लाजमण्डन्तु तृड्‌ज्वरान्तं श्रृतं जलम् ।। ३ ।।

मुस्तपर्पटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः ।
षड़हे च व्यतिक्रान्ते तिक्तकं पाययेद्‌ध्रुवम् ।। ४ ।।

स्नेहयेत्त्यक्तदोषन्तु ततस्तञ्च विरेचयेत् ।
जीर्णाः षष्टिकनीवाररक्तशालिप्रमोदकाः ।। ५ ।।

तद्विधास्ते ज्वरेष्विष्टा यवानां विकृतिस्तथा ।
मुद्‌गा मसूराश्चणकाः कुलत्थास्च सकुष्ठकाः ।। ६ ।।

आटक्यो नारकाद्याश्च कर्क्कोटककटोल्वकम् ।
पटोलं सफलं निम्बं पर्पटं दाडिमं ज्वरे ।। ७ ।।

अधोगे वमनं शस्तमूद्‌र्ध्वगे च विरेचनम् ।
रक्तपित्ते तथा पानं षडङ्गं शुण्ठिवर्ज्जितम् ।। ८ ।।

शक्रुगोधूमलाजाश्च यवशालिमसूरकाः ।
सकुष्ठचणका मुद्‌गा भक्ष्या गोधूमका हिताः ।। ९ ।।

साधिता घृतदुग्धाभ्यां क्षौद्रं वृषरसो मधु ।
अतीसारे पुराणानां शालीनां भक्षणं हितं ।। १० ।।

अनभिष्यन्दि यच्चान्नं लोध्रवल्कलसंयुतम् ।
मारुतं वर्ज्जयेद् यत्नः कार्य्यो गुल्मेषु सर्वथा ।। ११

वाट्यं क्षीरेण चाश्नीयाद्वास्तूकं घृतसाधितं ।
गोधूमशालयस्तिक्ता हिता जठरिणामथ ।। १२ ।।

गोधूमशालयो मुद्‌गा ब्रह्मर्क्षखदिरोऽभया ।
पञ्चकोलञ्जाङ्गलाश्च निम्बधात्र्याः पटोलकाः ।। १३ ।।

मातुलङ्गरसाजातिशुष्कमूलकसैन्धवाः ।
कुष्ठिनाञ्च तता शस्तं पानार्थे खदिरोदकं ।। १४ ।।

मसूरमुद्‌गौ पेयार्थे भोज्या जीर्णाश्च शालयः ।
निम्बपर्पटकैः शाकैर्ज्जाङ्गलानां तथा रसः ।। १५ ।।

विडङ्गं मरिचं मुस्तं कुष्ठं लोध्रं सुवर्च्चिका ।
मनः शिला च वालेयः कुष्ठहा मूत्रपेषितः ।। १६ ।।

अपूपकुष्ठकुल्माषयवाद्या मेहिनां हिताः ।
यवान्नविकृतिर्मुद्‌गा कुलत्था जीर्णशालयः ।। १७ ।।

तिक्तरुक्षाणि शाकानि तिक्तानि हरितानि च ।
तैलानि तिलशिग्रुकविभीतकेङ्गुदानि च ।। १८ ।।

मुद्‌गाः सयवगोधूमा धान्यं वर्षस्थितञ्च यत् ।
जाङ्गलस्य रसः शस्तो भोजने राजयक्ष्मिणां ।। १९ ।।

कौलत्थमौद्‌गको रास्नाशुष्कमूलकजाङ्गलैः ।
पूपैर्वा विस्किरैः सिद्धैर्दधिदाड़िमसाधितैः ।। २० ।।

मातुलङ्गरसक्षौद्रद्राक्षाव्योषादिसंस्कृतैः ।
यवगोधूमशाल्यन्नैर्भोज्येच्छ्‌वासकासिनं ।। २१ ।।

दशमूलवलारास्नाकुलत्थैरुपसाधिताः ।
पेयाः पूपरसाः क्काथाः श्वासहिक्कानिवारणा ।। २२ ।।

शुष्कमूलककौलत्थमूलजाह्गलजै रसैः ।
यवगोधूमशाल्यन्नं जीर्णं सोशीरमाचरेत् ।। २३ ।।

शोथवान् सगुड़ां पथ्यां खादेद्वा गुड़नागरम् ।
तक्रञ्च चित्रकञ्चोभौ ग्रहणीरोगनाशनौ ।। २४ ।।

पुराणयवगोधूमशालयो जाङ्गलो रसः ।
मुद्‌गामलकखर्जूरमृद्वीकावदराणि च ।। २५ ।।

मधु सर्पिः पयः शक्र निम्बपर्पटकौ वृषम् ।
तक्रारिष्टाश्च शस्यन्ते सततं वातरोगिणाम् ।। २६ ।।

हृद्रोगिणो विरेच्यास्तु पिप्पल्यो हिक्किनां हिताः ।
तक्रावलालसिन्धूनि मुक्तानि शिशिराम्भसा ।। २७ ।।

मुक्ताः सौवर्चलाजादि मद्यं शस्तं मदात्यये ।
सक्षोद्रपयसा लाक्षआं पिवेच्च क्षचवान्नरः ।। २८ ।।

क्षयं मांसरसाहारो वह्निसंरक्षणाज्जयेत् ।
शालयो भोजने रक्ता नीवारकलमादयः ।। २९ ।

यवान्नविकृतिर्म्मांसं शाकं सौवर्चलं शटी ।
पथ्या तथैवार्शसां यन्‌मण्डं तक्रञ्च वारिणा ।। ३० ।।

मुस्ताभ्यासस्तथा लोपश्चित्रकेण हरिद्रया ।
यवान्नविकृतिः शालिर्व्वास्तूकं ससुवर्च्चलम् ।। ३१ ।।

त्रपुषैर्वारुगोधूमाः क्षीरेक्षुघृतसंयुताः ।
मूत्रकृच्छ्रे च शस्ताः स्युः पाने मण्डसुरादयः ।। ३२ ।।

लाजाः शक्तुस्तथा क्षौद्रं शूल्यं मांसं परूषकम् ।
वार्त्ताकुलावशिखिनश्छर्द्दिघ्नाः पानकानि च ।। ३३ ।।

शाल्यन्नन्तोयपयसी केवलोष्णे श्रृतेऽपि वा ।
तृष्णाघ्ने मुस्तगुड़योर्गुटिका वा मुखे धृता ।। ३४ ।।

यवान्नविकृतिः पूपं शुष्कमूलकजन्तथा ।
शाकं पटोलवेत्राग्रमुरुस्तम्भविनाशनम् ।। ३५ ।।

मुद्‌गाढ़कमसूराणां सतिलैर्जाङ्गलै रसैः ।
ससैन्धवघृतद्राक्षाशुण्ठ्यामलककोलजैः ।। ३६ ।।

यूषैः पुराणगोधूमयवशाल्यन्नमभ्यसेत् ।
विसर्पी ससिताक्षौद्रमृद्वीकादाड़िमोदकम् ।। ३७ ।।

रक्तयष्टिकगोधूमयवमुद्‌गादिकं लघु ।
काकमारी च वेत्राग्रं वास्तुकञ्च सुवर्च्चला ।। ३८ ।।

वातशोणितनाशाय तोयं शस्तं मधु ।
नाशारोगेषु च हितं घृतं दुर्व्वाप्रसाधितम् ।। ३९ ।।

भृङ्गराजरसे सिद्धं तैलं धात्रीरसेऽपि वा ।
नश्यं सर्वामयेष्विष्टं मूर्द्धजन्तूद्भवेषु च ।। ४० ।।

शीततोयान्नपानञ्च तिलानां विप्र भक्षणम् ।
द्विजजाढर्यकरं प्रोक्तं तथा तुष्टिकरम्परम् ।। ४१ ।।

गण्डूषं तिलतैलेन द्विजजार्ढ्यकरं परं ।
विड़ङ्गचूर्णं गोमूत्रं सर्व्वंत्र कृमिनाशने ।। ४२ ।।

धात्रीफलान्यथाज्यञ्च शिरोलेपनमुत्तमम् ।
शिरोरोगविनाशाय स्रिग्धमुष्णञ्च भोजनम् ।। ४३ ।।

तैलं वा वस्तमूत्रञ्च कर्णपूरणमुत्तमम् ।
कर्णशूलविनाशाय सर्वशुक्तानि वा द्विज ।। ४४ ।।

गिरिमृच्चन्दनं लाक्षा मालती कलिका तथा ।
संयोज्या या कृता वर्त्तिः क्षतशुक्रहरी तु सा ।। ४५ ।।

व्योषं त्रिफलया युक्तं तुच्छकञ्च तथा जलम् ।
सर्वाक्षिरोगशमनं तथा चैव रसाञ्जनम् ।। ४६ ।।

आज्यभृष्टं शिलापिष्टं लोध्रकाञ्जीकसैन्धवैः ।
आश्च्योतनाविनाशाय सर्वनेत्रामये हितम् ।। ४७ ।।

गिरिमृच्चन्दनैर्लेपो वरिर्नेत्रस्य शस्यते ।
नेत्रामयविघातार्थं त्रिफलां शीलयेत् सदा ।। ४८ ।।

रात्रौ तु मधुसर्पिभ्यां दीर्घमायुर्ज्जिजीविषुः ।
शतावरीरसे सिद्धौ वृष्यौ क्षीरघृतौ स्मृतौ ।। ४९ ।।

कलम्बिकानि माषाश्च वृष्यौ क्षीरघृतौ तथा ।
आयुष्या त्रिफला ज्ञेया पूर्ववन्मधुकान्विता ।। ५० ।।

मधुकादिरसोपेता बलीपलितनाशिनी ।
वचासिद्धघृतं विप्रं भूतदोषविनाशनम् ।। ५१ ।।

कव्यं बुद्धिप्रदञ्चैव तथा सर्वार्थसाधनम् ।
वलाकल्ककषायेण सिद्धमभ्यञ्जने हितम् ।। ५२ ।।

रास्नासहचरैर्वापि तैलं वातविकारिणाम् ।
अनभिष्यन्दि यच्चान्नं तद्‌व्रणेषु प्रशस्यते ।। ५३ ।।

शक्तुपिण्डी तथैवाम्ला पाचनाय प्रशस्यते ।
पक्कस्य च तथा भेदे निम्बचूर्णञ्च रोपणे ।। ५४ ।।

तथा शूच्युपचारश्च बलिकर्म विशेषतः ।
सूतिका च तथा रक्षा प्राणिनान्तु सदा हिता ।। ५५ ।।

भक्षणं निम्बपत्राणां सर्पदष्टस्य भेषजम् ।
तालनिम्बदलङ्केश्यं जीर्णन्तैलं यवा घृतम् ।। ५६ ।।

धूपो वृश्चिकदष्टस्य शिखिपत्रघृतेन वा ।
अर्कक्षीरेण संपिष्टं लोपा वीजं पलाशजं ।। ५७ ।।

वृश्चिकार्त्तस्य कृष्णा वा शिवा च फलसंयुता ।
अर्कक्षीरं लितं तैल पललञ्च गुड़ं समम् ।। ५८ ।।

पानाज्जयति दुर्बारं श्वविषं शीघ्रमेव तु ।
पीत्वा मूलं त्रिवृत्तुल्यं तण्डुलीयस्य सर्पिषा ।। ५९ ।।

सर्पकीटविषाण्याशु जयत्यतिबलान्यपि ।
चन्दनं पद्मकङ्कुष्ठं तलाम्बूशीरपाटलाः ।। ६० ।।

निर्गुण्डी शारिवा सेलुर्लूताविषहरो गदः ।
शिरोविरेचनं शस्तं गुड़नागरकं द्विज ।। ६१ ।।

स्नेहपाने तथा वस्तौ तैलं घृतमनुत्तमम् ।
स्वेदनीयः परो वह्निः शीताम्भः स्तम्भनं परम् ।। ६२ ।।

त्रिवृद्धि रेचने श्रेष्ठा वमने मदनं तथा ।
वस्तिर्विरेको वमनं तैलं सर्पिस्तथा मधु ।। ६३ ।।

वातपित्तबलाशानां क्रमेण परमौषधं ।

इत्यादिमहापुराणे आग्नेये सिद्धौषधानि नामोनाशीत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।।

अग्नि पुराण - दो सौ उनासीवाँ अध्याय ! हिन्दी मे -Agni Purana 279 Chapter!-In Hindi

दो सौ उनासीवाँ अध्याय - सिद्ध ओषधियोंका वर्णन

अग्निदेव कहते हैं- वसिष्ठ ! अब मैं आयुर्वेदका वर्णन करूँगा, जिसे भगवान् धन्वन्तरिने सुश्रुतसे कहा था। यह आयुर्वेदका सार है और अपने प्रयोगोंद्वारा मृतकको भी जीवन प्रदान करनेवाला है ॥ १ ॥ 

सुश्रुतने कहा- भगवन्! मुझे मनुष्य, घोड़े और हाथीके रोगोंका नाश करनेवाले आयुर्वेद शास्त्रका उपदेश कीजिये। साथ ही सिद्ध योगों, सिद्ध मन्त्रों और मृतसंजीवनकारक औषधोंका भी वर्णन कोजिये ॥ २ ॥

धन्वन्तरि बोले- सुश्रुत । वैद्य ज्वराक्रान्त व्यक्तिके बलकी रक्षा करते हुए, अर्थात् उसके बलपर ध्यान रखते हुए लङ्घन (उपवास) करावे। तदनन्तर उसे सोंठसे युक्त लाल मण्ड (धानके लावेका माँड़) तथा नागरमोथा, पित्तपापड़ा, खस, लालचन्दन, सुगन्धवाला और सोंठके साथ श्रृत (अर्धपक्व) जलको प्यास और ज्वरकी शान्तिके लिये दे। छः दिन बीत जानेके बाद चिरायता-जैसे द्रव्योंका काढ़ा अवश्य दे ॥ ३-४॥

ज्वर निकालनेके लिये (आवश्यकता हो तो) स्नेहन (पसीना) करावे। रोगीके दोष (वातादि) जब शान्त हो जायें, तब विरेचन द्रव्य देकर विरेचन कराना चाहिये। साठी, तिन्नी, लाल अगहनी और प्रमोदक (धान्यविशेष) के तथा ऐसे ही अन्य धान्योंके भी पुराने चावल ज्वरमें (ज्वरकालमें मण्ड आदिके लिये) हितकर होते हैं। यवके बने (बिना भूसीके) पदार्थ भी लाभदायक हैं। मूँग, मसूर, चना, कुलथी, मोंठ, अरहर, खेखशा, कायफर, उत्तम फलके सहित परवल, नीमकी छाल, पित्तपापड़ा एवं अनार भी ज्वरमें हितकारक होते हैं ॥ ५-७॥ 

रक्तपित्त नामक रोग यदि अधोग (नीचेकी गतिवाला) हो तो वमन हितकर होता है तथा ऊर्ध्वंग (ऊपरकी ओर गतिवाला) हो तो विरेचन लाभदायक होता है। इसमें बिना सोंठके षडङ्ग (मुस्तपर्पटकोशीरचन्दनोदीच्य - नागरमोथा, पित्तपापड़ा, खस, चन्दन एवं सुगन्धबाला)-से बना क्वाथ देना चाहिये। इस रोगमें (जौका) सत्तू, गेहुँका आटा, धानका लावा, जौके बने विभिन्न पदार्थ, अगहनी धानका चावल, मसूर, मोंठ, चना और मूँग खानेयोग्य हैं। घी एवं दूधसे तैयार किये गये गेहूँके पदार्थ-दलिया, हलुवा आदि भी लाभकारी होते हैं। बलवर्धक रस तथा छोटी मक्खियोंका मधु भी हितकर होता है। अतिसारमें पुराना अगहनीका चावल लाभदायक होता है ॥ ८-१० ॥

गुल्मरोगमें जो अन्न कफकारक न हो तथा पठानी लोधकी छालके क्वाथसे सिद्ध किया गया हो, वही देना चाहिये। उस रोगमें वायुकारक अन्नको त्याग दे एवं वायुसे रोगीको बचाये। रोगको मिटानेके लिये यह प्रयत्न सर्वथा करनेयोग्य है॥ ११ ॥

उदर रोगमें दूधके साथ बाटी खाय। घीसे पकाया हुआ बधुवा, गेहूँ, अगहनी चावल तथा तिक्त औषध उदर-रोगियोंकि लिये हितकर हैं॥ १२॥

गेहूं, चावल, मूंग, पलाशबीज, खैर, हरें, पञ्चकोल (पिप्पली, पीपलामूल, चाभ, चित्ता, सॉठ), जांगल रस, नीमका पञ्चाङ्ग (फूल, पत्ती, फल, छाल एवं मूल), आँवला, परवल, बिजौरा नीबूका रस, काला या सफेद जीरा, (पाठान्तरके अनुसार चमेलीकी पत्ती), सूखी मूली तथा सेंधा नमक- ये कुष्ठ रोगियोंके लिये हितकारक हैं। पीनेके लिये खदिरोदक (खैर मिलाकर तैयार किया गया जल) प्रशस्त माना गया है। पेया बनानेके लिये मसूर एवं मूँगका प्रयोग होना चाहिये। खानेके लिये पुराने चावलका उपयोग उचित है। नीम तथा पित्तपापड़ाका शाक और जांगल रस- ये सब कुष्ठमें हितकर होते हैं। बायबिडङ्ग, काली मिर्च, मोथा, कूट, पठानी लोध, हुरहुर, मैनसिल तथा वच - इन्हें गोमूत्रमें पीसकर लगानेसे कुष्ठरोगका नाश होता है॥ १३-१६ ॥

प्रमेहके रोगियोंके लिये पूआ, कूट, कुल्माष (घुघुरी) और जी आदि लाभदायक हैं। जौके बने भोज्य पदार्थ, मूंग, कुलथी, पुराना अगहनीका चावल, तिक्त-रुक्ष एवं तिक्त हरे शाक हितकर हैं। तिल, सहजन, बहेड़ा और इंगुदीके तेल भी लाभदायक हैं॥ १७-१८ ॥

मूंग, जौ, गेहूँ, एक वर्षतक रखे हुए पुराने धानका चावल तथा जांगल रस- ये राजयक्ष्माके रोगियोंक भोजनके लिये प्रशस्त हैं ॥ १९॥

श्वास-कास (दमा और खाँसी) के रोगियोंको कुलथी, मूंग, राख्त्रा, सूखी मूली, मूँगका पूआ, दही और अनारके रससे सिद्ध किये गये विष्किर, जांगल-रस, बिजौरेका रस, मधु, दाख और व्योष (सोंठ, मिर्च, पीपल) से संस्कृत जौ, गेहूँ और चावल खिलाये। दशमूल, बला (बरियार या खरेटी), रास्त्रा और कुलथीसे बनाये गये तथा पूपरससे युक्त क्वाथ श्वास और हिचकीका कष्ट दूर करनेवाले हैं॥ २०-२२ ॥

सूखी मूली, कुलथी, मूल (दशमूल), जांगल- रस, पुराना जौ, गेहूँ और चावल खसके साथ लेना चाहिये। इससे भी श्वास और कासका नाश होता है। शोथमें गुड्सहित हरें या गुड्सहित सोंठ खानी चाहिये। चित्रक तथा मट्ठा- दोनों ग्रहणी रोगके नाशक हैं॥ २३-२४॥

निरन्तर वातरोगसे पीड़ित रहनेवालोंके लिये पुराना जौ, गेहूँ, चावल, जांगल-रस, मूँग, आँवला, खजूर, मुनक्का, छोटी बेर, मधु, घी, दूध, शक्र (इन्द्रयव), नीम, पित्तपापड़ा, वृष (बलकारक द्रव्य) तथा तक्रारिष्ट हितकर हैं॥ २५-२६॥

हृदयके रोगी विरेचन-योग्य होते हैं अर्थात् उनका विरेचन कराना चाहिये। हिचकीवालोंके लिये पिप्पली हितकर है। छाछ-आरनाल, सीधु तथा मोती ठंढे जलसे लें। यह हिक्का (हिचकी) रोगोंमें विशेष लाभप्रद है॥ २७ ॥

मदात्यय-रोगमें मोती, नमकयुक्त जीरा तथा मधु हितकर हैं। उरःक्षत रोगी मधु और दूधसे लाहको लेवे। मांस-रस (जटामांसीके रस) के आहार और अग्निसंरक्षण (बुभुक्षा-वर्द्धक भोगों)- से क्षयको जीते। क्षयरोगीके लिये भोजनमें लाल अगहनी धानका चावल, नीवार, कलम (रोपा धान) आदि हितकारी हैं॥ २८-२९ ॥

अर्श (बवासीर) में यवान्न-विकृति, नीम, मोस (जटामांसी), शाक, संचर नमक, कचूर, हरें, माँड तथा जल मिलाया हुआ मट्ठा हितकारक है ॥ ३० ॥

मूत्रकृच्छ्रमें मोथा, हल्दीके साथ चित्रकका लेप, यवान्न विकृति, शालिधान्य, बथुआ, सुवर्चल (संचर नमक), त्रपु (लाह), दूध, ईखके रस और घीसे युक्त गेहूँ ये खानेके लिये लाभकारी हैं तथा पीनेके लिये मण्ड और सुरा आदि देने चाहिये ॥ ३१-३२ ॥

छर्दि (कै, वमन) के लिये लाजा (लावा), सत्तू, मधु, परूषक (फालसा), बैगनका भर्ता, शिखि-पंख (मोरकी पाँख) तथा पानक (विशेष प्रकारका पेय) लाभदायक है ॥ ३३ ॥

अगहनीके चावलका जल, गरम या शीत गरम दूध तृष्णाका नाशक है। मोथा और गुड़से बनी हुई गुटिका (गोली) मुखमें रखी जाय तो तृष्णानाशक है। यवान्न-विकृति, पूप (पूआ), सूखी मूली, परवलका शाक, वेत्राग्र (बेंतके अग्रभागका नरम हिस्सा) और करेल ऊरुस्तम्भ (जाँघके जकड़ने) का विनाशक है। विसर्पी (फोड़े-फुंसी आदिके रूपमें सारे शरीरमें फैलनेवाले रोगका रोगी) मूँग, अरहर, मसूरके यूष, तिलयुक्त जांगल रस, सेंधा नमकसहित घृत, दाख, सोंठ, आँवला और उन्नावके यूषके साथ पुराने गेहूँ, जौ और अगहनी धानके चावल आदि अन्नका सेवन करे तथा चीनीके साथ मधु, मुनक्का एवं अनारसे बना जल पीये ॥ ३४-३७ ॥

वातरक्तके रोगीके लिये लाल साठीका चावल, गेहूँ, यव, मूँग आदि हलका अन्न देवे। काकमाची (काली मकोय), वेत्राग्र, बथुआ, सुवर्चला आदि शाक देवे। मधु और मिश्रीसहित जल पिलावे। नासिकाके रोगोंमें दूर्वासे सिद्ध घृत लाभदायक है। आँवलेके रससे या भृङ्गराजके रससे सिद्ध किये हुए तेलका नस्य दिया जाय तो वह सिरके समस्त कृमिरोगोंमें लाभप्रद है ॥ ३८-४० ॥

विप्रवर ! शीतल जलके साथ लिया गया अन्नपान और तिलोंका भक्षण दाँतोंको मजबूत बनानेवाला तथा परम तृप्तिकारक है। तिलके तेलसे किया गया कुल्ला दाँतोंको अधिक मजबूत करनेवाला है। सब प्रकारके कृमियोंके नाशके लिये बायबिडंगका चूर्ण तथा गोमूत्रका प्रयोग करे। आँवलेको घीमें पीसकर यदि उसका सिरपर लेपन किया जाय तो वह शिरोरोगके नाशके लिये उत्तम माना गया है। चिकना और गरम भोजन भी इसके लिये हितकर होता है ॥ ४१-४३ ॥

द्विजोत्तम! कानमें दर्द हो तो बकरेके मूत्र तथा तेलसे कानोंको भर देना उत्तम है। यह कर्णशूलका नाश करनेवाला है। सब प्रकारके सिरके भी इस रोगमें लाभदायक हैं। गिरिमृत्तिका (पहाड़ी मिट्टी), सफेद चन्दन, लाख, मालतीकलिका (चमेलीकी कली) सबको पीसकर बनायी हुई बत्ती उरःक्षत तथा शुक्र-दोषोंको नष्ट करती है। व्योष (सोंठ, काली मिर्च, पीपल) और त्रिफला (आँवला, हर्रा, बहेड़ा) तथा तूतिया थोड़ा जल मिलाकर आँखमें डाले। यह और रसाञ्जन (रसोत) भी आँखके सब रोगोंका नाश करनेवाला है। लोध, काँजी और सेंधा नमकको धीमें भूनकर शिलापर पीसकर आँखोंपर लेप करनेसे सब प्रकारके नेत्र रोगोंमें लाभ होता है। आश्च्योतन (आँसू गिरना) तो बंद ही हो जाता है। गिरिमृत्तिका और सफेद चन्दनका बाहरी लेप आँखोंको लाभ पहुँचाता है तथा नेत्र रोगोंके नाशके लिये त्रिफलाका सदा सेवन करे (उसके जलसे आँखोंको धोना उत्तम माना गया है।) ॥ ४४-४८ ॥

दीर्घजीवी होनेकी इच्छावालेको रातमें त्रिफला घृत-मधुके साथ खाना चाहिये। शतावरी रसमें सिद्ध दूध तथा भी वृष्य है (बलकारक एवं आयुवर्धक है)। कलम्बिका (करमीका शाक) और उड़द भी वृष्य होते हैं। दूध एवं घृत भी वृष्य हैं। पूर्ववत् मुलहठीके सहित त्रिफला आयुको बढ़ानेवाली है। महुवाके फूलके रसके साथ त्रिफला ली जाय तो वह बुढ़ापाके चिह्न- झुर्री पड़ने और बालोंके पकने-गिरने आदिका निवारण करती है ॥ ४९-५० ॥ 

विप्रवर। वचसे सिद्ध घृत भूतदोषका नाश करनेवाला है। उसका कव्य बुद्धिको देनेवाला तथा सम्पूर्ण मनोरथोंको सिद्ध करनेवाला है। खरेटीके (पत्थरपर पीसे हुए) कल्कसे सिद्ध क्वाथद्वारा बनाया हुआ अञ्जन नेत्रोंके लिये हितकारी है। रात्रा या सहचरी (झिण्टी) से सिद्ध तैल बात-रोगियोंके लिये हितकर है। जो अन्न श्लेष्माकारी न हो, वह व्रणरोगोंमें श्रेष्ठ माना गया है। सक्कुपिण्डी तथा आमड़ा पाचनके लिये श्रेष्ठ हैं। नीमका चूर्ण घावके भेदन (फोड़ने) में तथा रोपण (घाव भरने) में श्रेष्ठ है। उसी प्रकार सूच्युपचार (सूची-कर्म) भी व्रणको फोड़ने या बहानेमें सहायक हैं। बलिकर्मविशेषसे सूतिकाको लाभ होता है तथा रक्षा कर्म प्राणियोंके लिये सदा हित करनेवाला है। नीमके पत्तोंको खाना साँपसे हँसे हुएको दवा है। (पीसकर लगाया हुआ) पताल नीमका पत्ता, पुराना तैल अथवा पुराना घी केशके लिये हितकर होते हैं॥ ५१-५६ ॥

जिसे बिच्छूने काटा हो, उसके लिये मोरपंख और घृतका धूम लाभदायक है। अथवा आकके दूधसे पीसे हुए पलाशबीजका लेप करनेसे बिच्छूका जहर उत्तर जाता है। बिच्छूके काटे हुएको पीपल या बड़ी हरड़ जायफलके साथ पिलाये। आकका दूध, तिल, तैल, पलल और गुड़-इनको समान मात्रामें लेकर पिलानेसे कुत्तेका भयंकर विष शीघ्र ही दूर होता है। चौराईका मूल और निशौच समान मात्रामें घीके साथ पीनेसे मनुष्य अतिबलवान्, सर्पविष और कीटोंक विषोंपर भी शीघ्र ही काबू पा लेता है। श्वेत चन्दन, पद्माख, कूठ, लताम्बु (जूहीका पानी), उशीर (खस), पाटला, निर्गुण्डी, शारिवा, सेलु (सेरुकी) - ये मकड़ीके विषका नाश करनेवाले औषध हैं। द्विजश्रेष्ठ । गुड्सहित सोंठ शिरोविरेचनके लिये हितकारक हैं ॥ ५७-६१ ॥

स्नेहपानमें तथा वस्तिकर्ममें तैल और घृत सर्वोत्तम है। अग्रि पसीना करानेमें तथा शीतजल स्तम्भनमें श्रेष्ठ हैं। इसमें संशय नहीं कि निशोथ रेचनमें श्रेष्ठ है और मैनफल वमनमें। वस्ति, विरेचन एवं वमन, तैल, घृत एवं मधु-ये तीन क्रमशः वात, पित्त एवं कफके परम औषध हैं॥ ६२-६३॥

इस प्रकार आदि आग्रेय महापुराणमें 'सिद्ध ओषधियोंका वर्णन' नामक दो सौ उनासीवों अध्याय पूरा हुआ ॥ २७९ ॥

click to read 👇

अग्नि पुराण अध्यायः २६१ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २६२ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २६३ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २६४ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २६५ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २६६ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २६७ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २६८ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २६९ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २७० ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २७१ ]   [ अग्नि पुराण अध्यायः २७२ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २७३ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २७४ ]   [ अग्नि पुराण अध्यायः २७५ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २७६ ]  [अग्नि पुराण अध्यायः २७७ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २७८ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २७९ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८० ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८१ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २८२ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८३ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८४ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २८५ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८६ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८७ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २८८ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २८९ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९० ]

टिप्पणियाँ